Đây chính là những cây chè Shan Tuyết cổ thụ, một kho báu đích thực của thiên nhiên Việt Nam. Giá trị của chúng không chỉ nằm ở những búp chè mang hương vị tuyệt hảo, mà còn ẩn chứa trong đó cả một câu chuyện dài về lịch sử, văn hóa và sự giao hòa thiêng liêng giữa con người và tự nhiên. Từ hàng thế kỷ trước, học giả Lê Quý Đôn đã phải lòng thức trà này để rồi thốt lên những vần thơ đầy cảm xúc, và cho đến tận ngày nay, sức quyến rũ của báu vật xanh giữa đại ngàn Tây Bắc vẫn không hề suy giảm.
Cái nôi nguyên thủy của trà thế giới
Tại xã Suối Giàng của tỉnh Yên Bái, nằm cheo leo trên độ cao từ 1.300 đến 1.800 mét, những cây chè Shan Tuyết sừng sững như những chứng nhân của lịch sử. Đây không chỉ đơn thuần là một vùng trồng chè, mà còn được các nhà khoa học xác định là một trong những cái nôi nguyên thủy của cây chè trên toàn thế giới. Quần thể chè ở đây sở hữu một nguồn gen cổ xưa và vô cùng quý hiếm, một bản thiết kế gốc của tự nhiên trước khi có sự can thiệp của các phương pháp lai tạo và canh tác công nghiệp. Sự khác biệt của chúng nằm ở chính phương thức sinh tồn. Những cây chè này không cần đến bàn tay chăm sóc, bón phân hay thuốc trừ sâu của con người. Chúng sống một cuộc đời hoàn toàn hoang dã, tự mình hút lấy dưỡng chất từ lòng đất giàu khoáng, uống những giọt sương đêm tinh khiết và hít thở bầu không khí trong lành của vùng núi cao.
Thân cây xù xì, phủ đầy rêu phong, có những gốc cây mà vài người lớn ôm không xuể, minh chứng cho tuổi đời hàng trăm năm. Đặc điểm nhận dạng không thể nhầm lẫn chính là lớp lông tơ trắng muốt như tuyết phủ trên từng búp non, cũng là nguồn gốc cho cái tên mỹ miều "Shan Tuyết" - tức "Tuyết trên núi". Chính môi trường sống khắc nghiệt và hoàn toàn tự nhiên này đã chắt lọc nên một hương vị độc nhất vô nhị: vị chát thanh tao lúc ban đầu, để rồi dần dần chuyển thành vị ngọt sâu lắng, quyến luyến nơi cuống họng, cùng với đó là màu nước trà vàng óng như mật ong.
Hồn cốt văn hóa của người H’Mông nơi đỉnh cao
Đối với cộng đồng người H’Mông sinh sống tại Suối Giàng, những cây chè Shan Tuyết không chỉ là một nguồn sinh kế kinh tế. Chúng đã vượt qua giới hạn của một loài thực vật thông thường để trở thành một phần không thể tách rời trong đời sống tinh thần và bản sắc văn hóa của họ. Những cây chè cổ thụ được người dân địa phương trân trọng gọi là "cụ chè", được xem như những vị thần linh thiêng, là cầu nối vô hình giữa cõi người và thế giới thần linh, giữa con người và trời đất. Họ tin rằng những "cụ chè" là nơi trú ngụ của các vị thần cai quản núi rừng, bảo vệ cho dân làng được bình an, mùa màng tươi tốt. Vì vậy, cây chè không chỉ để thu hái mà còn để tôn thờ.
Mọi hoạt động liên quan đến cây chè, từ việc chăm sóc, thu hái đến chế biến, đều được thực hiện với một sự kính cẩn đặc biệt. Những câu chuyện cổ, những nghi lễ và phong tục gắn liền với cây chè được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, trở thành sợi dây gắn kết cộng đồng và định hình nên một nét văn hóa vô cùng độc đáo. Cây chè là biểu tượng cho sự trường tồn, sức sống mãnh liệt và sự bền vững của cộng đồng người H’Mông giữa thiên nhiên Tây Bắc hùng vĩ.
Sự cân bằng mong manh giữa di sản và kinh tế
Chính sự quý hiếm và chất lượng vượt trội đã biến chè Shan Tuyết Suối Giàng trở thành một sản phẩm có giá trị kinh tế rất cao, đặc biệt là dòng Bạch trà được chế biến từ những búp non còn phủ đầy lông tơ. Sản phẩm này đã giúp cải thiện đáng kể đời sống của người dân địa phương, mang lại nguồn thu nhập ổn định và mở ra cơ hội phát triển kinh tế cho cả vùng. Tuy nhiên, giá trị kinh tế cũng chính là một con dao hai lưỡi. Sự nổi tiếng và nhu cầu ngày càng tăng của thị trường đã tạo ra một áp lực không nhỏ lên quần thể chè cổ thụ.
Nguy cơ về việc khai thác quá mức, chăm sóc không đúng cách để chạy theo sản lượng, cùng với các mối đe dọa tự nhiên như sâu bệnh, mối mọt đang dần hiện hữu, có thể làm suy kiệt và lão hóa những "báu vật sống" này. Nhận thức được tầm quan trọng và sự mong manh của di sản này, các cơ quan chức năng và tổ chức bảo tồn đã vào cuộc. Một bước đi quan trọng là vào năm 2020, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam đã chính thức công nhận 400 cây chè Shan Tuyết cổ thụ tại đây là Cây Di sản Việt Nam. Đây không chỉ là một sự vinh danh, mà còn là một lời cam kết về trách nhiệm bảo vệ, nhấn mạnh rằng việc phát triển kinh tế phải đi đôi với bảo tồn bền vững.
Câu chuyện về những cây chè Shan Tuyết cổ thụ trên dãy Hoàng Liên Sơn là một minh chứng tuyệt vời về giá trị đa chiều của một di sản tự nhiên. Đó là sự hội tụ của giá trị sinh thái với nguồn gen thủy tổ, giá trị văn hóa với đời sống tâm linh của người H’Mông, và giá trị kinh tế với một sản phẩm đặc sản cao cấp. Việc bảo vệ những "cụ chè" này không chỉ là nhiệm vụ của riêng người dân Suối Giàng mà là trách nhiệm của cả cộng đồng. Nó đòi hỏi một chiến lược phát triển bền vững, hài hòa giữa việc khai thác giá trị kinh tế và ưu tiên hàng đầu cho công tác bảo tồn. Bằng cách đó, những báu vật sống hàng trăm năm tuổi này sẽ tiếp tục là niềm tự hào của Việt Nam, để hương vị tinh hoa của núi rừng Tây Bắc không chỉ vang danh trong nước mà còn có thể vươn ra thế giới, kể cho bạn bè năm châu câu chuyện về một vùng đất, một nền văn hóa và một di sản độc nhất vô nhị.
Hồng Anh