Đằng sau hương vị huyền thoại ấy là câu chuyện về một giống chè quý – chè trung du cổ. Tuy nhiên, giống chè được xem là "linh hồn" của đất trà Tân Cương này lại đang đứng trước nguy cơ bị mai một trước sự lấn át của các giống chè lai có năng suất cao hơn. Giữa bối cảnh đó, một thế hệ những người làm chè mới tại Thái Nguyên đang có những nỗ lực đầy tâm huyết để bảo tồn, phục tráng và nâng tầm giá trị cho giống chè quý giá này, không chỉ để gìn giữ một di sản mà còn để khẳng định sức sống bền bỉ của nó trong thị trường hiện đại.
Nguồn gốc và di sản của một "đệ nhất danh trà" được vun đắp từ giống chè trung du
Theo Tiến sĩ Đỗ Ngọc Văn, Viện trưởng Viện Nghiên cứu các vấn đề xã hội, chè Thái Nguyên không chỉ đơn thuần là một sản phẩm nông nghiệp, mà nó còn là một biểu tượng về văn hóa, tinh thần và kinh tế của cả một vùng đất. Lịch sử cũng đã ghi nhận điều này. Ngay từ thời nhà Nguyễn, trong bộ sách Đại Nam nhất thống chí được biên soạn dưới thời vua Tự Đức (1848-1883), các sử gia đã ghi chép rằng chè Nam ở huyện Phú Lương cũ (nay thuộc tỉnh Thái Nguyên) có một vị ngon vượt trội hơn hẳn chè ở các nơi khác.
Tuy nhiên, cụm từ "trăm năm đệ nhất danh trà" mà chúng ta thường nhắc đến ngày nay lại gắn liền với một cột mốc lịch sử quan trọng vào đầu thế kỷ 20, khi chè Tân Cương bắt đầu trở nên nổi tiếng. Theo lời kể của những người dân trồng chè lâu năm tại Thái Nguyên, địa danh Tân Cương bắt đầu xuất hiện tại "Thủ đô kháng chiến" từ khoảng năm 1922. Câu chuyện khởi nguồn từ việc ông Đội Năm, tên thật là Vũ Văn Hiệt, đã giúp người dân địa phương khai hoang, mở đất và sau đó đã đích thân mang giống chè trung du từ khu vực trại chè Phú Hộ của tỉnh Phú Thọ về trồng trên mảnh đất này. Nhờ vào những điều kiện khí hậu ôn hòa, thổ nhưỡng phù hợp cùng với kỹ thuật trồng và chăm sóc được đúc kết qua nhiều năm của người dân, chè Tân Cương đã dần hình thành nên một mùi vị thơm ngon khác biệt, và từng đoạt giải Nhất tại hội chợ Đấu Xảo danh giá vào năm 1935. Có thể nói, chính giống chè trung du cổ này đã tạo nên hồn cốt, tạo nên bản sắc không thể trộn lẫn cho thương hiệu chè Tân Cương với hương thơm cốm non đặc trưng, vị chát dịu nhẹ ban đầu và một hậu vị ngọt ngào, sâu lắng còn vương vấn mãi nơi cổ họng.
"Cơn bão" của các giống chè lai và nguy cơ mai một của một di sản quý giá
Ngày nay, trong khi nhiều vùng trồng chè khác trên cả nước đang có xu hướng chuyển đổi sang việc trồng những giống chè lai mới, vốn cho năng suất cao hơn, thì tại Tân Cương, người dân vẫn nỗ lực lưu giữ lại các nông trại chè trung du truyền thống, nơi cho ra những sản phẩm mang hương vị "tiền chát hậu ngọt" nguyên bản mà không một giống chè lai nào có thể có được. Chè trung du có một khả năng thích nghi rất tốt với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng của địa phương, đồng thời cho ra một chất lượng chè cao với hương vị đậm đà. Tuy nhiên, để có thể duy trì và phát triển được giống chè cổ này đòi hỏi người nông dân phải có một kỹ thuật canh tác rất cao, ưu tiên các phương pháp hữu cơ, cùng với những kinh nghiệm quý báu trong việc thu hái và sao chè thủ công.
Mặc dù vậy, một thực tế đáng báo động đã được chỉ ra. Vào tháng 9 năm 2017, khi vùng chè Tân Cương vinh dự được Cục Sở hữu trí tuệ thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ cấp Giấy chứng nhận đăng ký Chỉ dẫn địa lý "Tân Cương" cho sản phẩm chè, nhiều người đã không khỏi bất ngờ khi các con số thống kê cho thấy, tại chính vùng chè Tân Cương được bảo hộ này, chỉ có khoảng 20% diện tích là chè bản địa (chè trung du lá nhỏ), trong khi 80% diện tích còn lại đã được thay thế bằng các giống chè lai ngoại. Con số này đã dấy lên một nỗi lo ngại sâu sắc về việc bảo tồn giống chè trung du cổ, vốn đang có nguy cơ bị mai một một cách trầm trọng do áp lực chạy theo năng suất của người dân.
Những người đang "giữ hồn" cho chè Tân Cương: Nỗ lực từ các hợp tác xã thế hệ mới
Trong bối cảnh đó, nhiều giám đốc hợp tác xã chè tại Thái Nguyên, đặc biệt là những người thuộc thế hệ trẻ, đã trở thành những người tiên phong trong việc cải tạo và phát triển lại giống chè trung du cổ. Mục tiêu của họ không chỉ là để bảo vệ một giá trị lịch sử, mà còn là để chứng minh những lợi ích to lớn và bền vững mà giống chè này có thể mang lại trên thị trường hiện đại. Với quan niệm rằng "muốn có được một ấm trà ngon, trước hết phải bắt đầu từ một giống chè tốt", nông trại trà trung du của Hợp tác xã Trà và Du lịch cộng đồng Tiến Yên tại xã Tân Cương đã dành rất nhiều thời gian và công sức để có thể tuyển chọn và nhân giống lại những cây chè trung du cổ có chất lượng tốt nhất, trước khi triển khai mô hình canh tác hoàn toàn theo hướng hữu cơ.
Mặc dù hiện nay các giống chè lai với năng suất cao ngày càng trở nên phổ biến, nhưng trong giới những người yêu trà và sành trà, chè trung du vẫn luôn giữ một vị trí khó có thể thay thế được, bởi hương thơm thanh khiết và những giá trị truyền thống mang lại. Giống chè trung du cổ của vùng này không chỉ có một hương vị riêng biệt, mà nó còn phản ánh được cả chiều sâu về văn hóa, về lịch sử và về nghệ thuật làm trà của người Thái Nguyên.
Canh tác hữu cơ: Con đường để chứng minh giá trị kinh tế và sự phát triển bền vững
Hiện nay, Hợp tác xã Tiến Yên đang duy trì hơn 1 héc ta diện tích trồng chè trung du lá nhỏ. Nhờ vào những điều kiện tự nhiên thuận lợi, đất đai màu mỡ, độ ẩm phù hợp, cộng với những bí quyết canh tác hữu cơ đã được tích lũy và hoàn thiện qua nhiều năm, vùng chè của hợp tác xã đang cho ra những búp trà rất đều, xanh khỏe và giàu hương vị. Toàn bộ khu vực canh tác của hợp tác xã đều được chăm sóc bằng các loại phân bón hữu cơ được ủ từ phân chuồng kết hợp với men vi sinh, và sử dụng các loại chế phẩm từ thảo mộc để có thể phòng trừ sâu bệnh một cách tự nhiên. Nhờ đó, cây chè phát triển một cách khỏe mạnh, có sức đề kháng tốt, ít bị sâu bệnh, và đất trồng luôn được giữ ở trạng thái tơi xốp, giàu dinh dưỡng. Đặc biệt, để có thể đảm bảo đúng quy trình của việc sản xuất trà hữu cơ, toàn bộ cỏ dại trong các nương chè đều được nhổ bằng tay hoặc được cắt kéo một cách thủ công. Khi có dấu hiệu phát sinh dịch hại, hợp tác xã không tự ý sử dụng các loại thuốc hóa học, mà chủ động phối hợp với các cơ quan chuyên môn về bảo vệ thực vật để có thể đưa ra những phương án xử lý an toàn và hiệu quả nhất.
Thực tế đã cho thấy rằng, nếu tuân thủ một cách nghiêm ngặt các tiêu chuẩn của việc canh tác hữu cơ và kiên trì theo đuổi phương pháp này, thì kể từ vụ thu hoạch thứ ba trở đi, năng suất và sản lượng thu được không hề thua kém so với phương thức sản xuất thông thường sử dụng hóa chất. Chính vì vậy, Hợp tác xã Tiến Yên hiện không chạy theo việc mở rộng diện tích một cách ồ ạt, mà thay vào đó, họ tập trung tối đa vào việc nâng cao chất lượng của từng nương chè mà mình đang có.
Câu chuyện về hành trình gìn giữ cây chè trung du cổ tại Tân Cương là một minh chứng sống động cho thấy, di sản và sự phát triển kinh tế hoàn toàn có thể song hành cùng nhau. "Linh hồn" của đệ nhất danh trà Thái Nguyên, vốn đã từng đứng trước nguy cơ bị mai một, nay đang được một thế hệ những người làm chè trẻ tuổi, tâm huyết và có tư duy đổi mới bảo vệ và phát huy.
Bằng sự kết hợp hài hòa giữa việc trân trọng những giá trị truyền thống và việc áp dụng các phương pháp canh tác hữu cơ hiện đại, họ không chỉ đang cứu lấy một giống chè quý, mà còn đang xây dựng một mô hình kinh tế nông nghiệp bền vững, dựa trên chất lượng và bản sắc riêng. Tương lai của "đệ nhất danh trà" sẽ nằm ở chính sự giao thoa đầy tinh tế này, đảm bảo rằng hương vị huyền thoại của chè Tân Cương sẽ không chỉ là một câu chuyện của quá khứ, mà sẽ còn tiếp tục được các thế hệ mai sau trân trọng và thưởng thức.
Bảo An