Tết Nguyên đán là thời điểm chuyển giao giữa năm cũ và năm mới - dịp quan trọng nhất trong năm đối với người Việt Nam. Đây là khoảnh khắc để mỗi người tạm gác lại nhịp sống hối hả, quay về bên gia đình, tổ tiên và cội nguồn. Trong tâm thức người Việt, Tết không chỉ mang ý nghĩa vật chất mà còn chứa đựng giá trị tinh thần sâu sắc, là biểu tượng của sự đoàn tụ, lòng biết ơn và khát vọng một năm mới an lành.
Mỗi dân tộc trên mảnh đất hình chữ S đều có cách đón Tết riêng, với những phong tục đặc trưng phản ánh văn hóa và lối sống của họ. Những nét đẹp ấy không chỉ làm phong phú thêm bản sắc dân tộc mà còn là cầu nối gắn kết cộng đồng trong dịp lễ đặc biệt này.
Phong tục đón Tết của người Kinh
Người Kinh, dân tộc chiếm đa số ở Việt Nam, có cách đón Tết Nguyên đán gắn liền với truyền thống lâu đời và ý nghĩa sâu sắc. Từ ngày 23 tháng Chạp, không khí Tết đã bắt đầu rộn ràng với lễ cúng ông Công, ông Táo. Đây là thời điểm tiễn Táo quân về trời, báo cáo những việc lớn nhỏ trong năm qua. Mâm lễ thường gồm cá chép, hương hoa, bánh trái, thể hiện lòng thành kính của gia chủ.
Sau lễ cúng ông Táo, các gia đình tập trung dọn dẹp nhà cửa, trang hoàng không gian sống với câu đối đỏ, cành đào, cành mai, mong một năm mới sung túc và may mắn. Đêm Giao thừa, lễ cúng tổ tiên được chuẩn bị chu đáo, với mâm cỗ đầy đặn gồm bánh chưng, gà luộc, xôi, rượu, và hương thơm quyện khắp nhà.
Tết cũng là dịp để con cháu bày tỏ lòng hiếu thảo qua việc mừng tuổi ông bà, cha mẹ với những phong bao đỏ, mang theo lời chúc sức khỏe và thịnh vượng. Vào mùng 1, mọi người thường chọn đến chùa lễ Phật, cầu nguyện bình an và tài lộc cho cả gia đình. Từ mùng 2 đến mùng 5, người Kinh có thói quen thăm hỏi họ hàng, bạn bè, chúc Tết và chia sẻ niềm vui đầu xuân.
Tuy Tết kết thúc vào ngày mùng 7 với lễ hạ nêu, nhưng dư âm của những ngày đầu năm vẫn còn lan tỏa trong từng lời chúc, từng câu chuyện sum họp. Phong tục đón Tết của người Kinh là minh chứng rõ nét cho sự gắn kết gia đình, lòng thành kính tổ tiên và khát vọng một năm mới đủ đầy, hạnh phúc.
Tết Nguyên Đán trong văn hóa của người Tày
Người Tày, một trong những dân tộc thiểu số lớn ở miền núi phía Bắc, có những phong tục Tết mang đậm nét văn hóa truyền thống, kết hợp giữa tín ngưỡng dân gian và đời sống cộng đồng. Tết của người Tày diễn ra vào cuối tháng 12 âm lịch, là dịp để gia đình đoàn viên và tri ân tổ tiên, thần linh.
Mâm cỗ Tết của người Tày không thể thiếu bánh chưng, một món ăn tượng trưng cho đất trời, được gói bằng lá dong xanh mướt và chứa đựng sự tinh túy của nông sản địa phương. Bánh chưng của người Tày có hình vuông, bên trong là gạo nếp, đỗ xanh, thịt lợn, hành khô. Cùng với bánh chưng, mâm cỗ Tết còn bao gồm các món ăn khác như thịt lợn luộc, xôi, canh măng, để dâng cúng tổ tiên và chia sẻ với mọi người trong gia đình.
Một trong những nghi thức quan trọng trong dịp Tết của người Tày là lễ cúng tổ tiên. Lễ cúng này không chỉ là dịp để gia đình bày tỏ lòng biết ơn mà còn cầu mong tổ tiên phù hộ cho một năm mới an lành, mùa màng tươi tốt, sức khỏe dồi dào. Người Tày tin rằng những nghi lễ này giúp kết nối họ với cõi tâm linh, duy trì sự bình yên trong cộng đồng.
Tết của người Tày không chỉ là dịp ăn uống, mà còn là thời gian để các thành viên trong gia đình quây quần, chia sẻ niềm vui, tâm sự và kế hoạch cho năm mới. Những cuộc trò chuyện đậm đà tình cảm này thể hiện sự quan tâm lẫn nhau, củng cố mối quan hệ gia đình, cộng đồng. Các hoạt động vui chơi, múa hát cũng không thể thiếu trong những ngày Tết, đặc biệt là các trò chơi dân gian như kéo co, đu quay, tạo không khí rộn ràng, vui tươi.
Phong tục đón Tết của người Tày, với những nghi thức thiêng liêng và những hoạt động cộng đồng ý nghĩa, phản ánh một đời sống gắn bó chặt chẽ với thiên nhiên và tinh thần đoàn kết của cộng đồng.
Thờ bát nước lã và lễ hội nhảy lửa độc đáo của người Pà Thẻn
Phong tục thờ bát nước lã của người Pà Thẻn vào dịp Tết là một nghi lễ rất đặc biệt trong cộng đồng này. Trong năm, trên bàn thờ luôn có một bát nước lã đầy đặn được đậy kín để thờ cúng. Điều thú vị là nếu bát nước bị vơi đi, chủ gia đình phải đợi đến tháng 6 mới được mở bát và chế thêm nước để đong đầy lại. Vào đêm giao thừa, tất cả các cửa trong nhà được đóng kín và các lỗ thoáng được bịt lại. Chủ nhà sau đó sẽ dùng nước trong bát thờ để lau chùi sạch sẽ các vật dụng trong nhà và thay lượt nước mới để đón năm mới. Mọi hành động này phải thực hiện một cách bí mật, bởi nếu bất kỳ điều gì bị lọt ra ngoài, cả gia đình sẽ gặp xui xẻo và vận hạn trong năm tới.
Ngoài phong tục thờ bát nước lã, người Pà Thẻn còn có một lễ hội Tết vô cùng độc đáo – lễ hội nhảy lửa. Lễ hội này thường được tổ chức vào cuối năm, khi mùa đông đang ở thời kỳ khắc nghiệt nhất. Một vòng người được tập hợp trên một sân rộng, giữa sân là đống lửa cháy rực. Tiếng gõ của ông thầy mo vang lên liên tục, càng lúc càng gấp gáp. Các thanh niên Pà Thẻn lần lượt thay nhau ngồi lên ghế dài và nhảy lên bằng cả hai chân, rung lên trong khi một người khác chạy vòng quanh sân, thỉnh thoảng lại bốc một viên than hồng cho vào miệng nhai. Điều kỳ lạ là mặc dù nhảy qua đống lửa, những người tham gia không hề bị bỏng.
Lễ hội nhảy lửa là một hoạt động quan trọng không thể thiếu trong dịp Tết, thể hiện sự khát khao sức khỏe, may mắn và sự vững vàng của cộng đồng Pà Thẻn trong năm mới. Những người tham gia lễ hội này phải là những người có đạo đức tốt, tạo nên một không khí vừa thiêng liêng vừa hào hứng, nhận được sự hưởng ứng nhiệt tình từ cộng đồng. Đặc biệt, lễ hội nhảy lửa đã được công nhận là văn hóa phi vật thể quốc gia.
Phong tục đón Tết đặc sắc của người Thái: gọi hồn và tục Pông Chay
Tết Nguyên đán đối với người Thái không chỉ là một lễ hội mà là cả một mùa lễ kéo dài từ ngày 25 tháng Chạp đến mùng 10 tháng Giêng. Một trong những phong tục độc đáo và đầy ý nghĩa trong dịp Tết của người Thái là phong tục gọi hồn, diễn ra vào tối ngày 29 và 30 tháng Chạp. Phong tục này nhằm mời gọi linh hồn tổ tiên quay về, đồng thời cầu mong sự bình an cho các thành viên trong gia đình.
Trong nghi lễ này, mỗi gia đình sẽ thịt hai con gà: một để cúng tổ tiên và một để gọi hồn. Thầy cúng sử dụng áo của từng người trong gia đình, bó lại một đầu rồi vắt lên vai. Cầm theo cây củi cháy, thầy cúng sẽ đi ra đầu làng gọi hồn ba lần, sau đó quay về và gọi thêm một lần nữa ngay dưới chân cầu thang. Sau khi hoàn tất nghi lễ, thầy cúng sẽ đích thân buộc một sợi chỉ đen vào tay mỗi thành viên trong gia đình để tránh tà khí. Sợi chỉ này cần được giữ nguyên, nếu đứt thì chủ nhân dễ gặp phải bệnh tật.
Lễ cúng giao thừa của người Thái rất quan trọng. Gia đình sẽ chuẩn bị các món ăn như thịt, bánh, thổ cẩm, bạc, cùng các món đồ cúng. Những gia đình có chiêng hoặc cồng sẽ gõ tại nhà, báo hiệu thời khắc giao thừa. Lúc này, đèn sáng và nhang được giữ cháy suốt đêm, không ai ngủ mà mọi người cùng quây quần bên bếp lửa, làm bánh, trò chuyện, hoặc chuẩn bị món ăn.
Một phong tục nổi bật trong đêm giao thừa của người Thái là tục Pông Chay, một nghi thức không ngủ đêm giao thừa. Cả gia đình sẽ ngồi quanh bếp lửa, cùng nhau làm bánh trái, đồ ăn hoặc chỉ đơn giản là trò chuyện, chờ đón thời khắc thiêng liêng của năm mới. Trong không khí ấm cúng ấy, đúng lúc giao thừa, các món ăn và lễ vật cúng bày biện đầy đủ để đón tổ tiên về.
Vào sáng mùng 1, người Thái ra suối lấy nước mát để cầu may mắn. Vào buổi chiều, mọi thành viên trong gia đình sẽ gội đầu để xóa đi những xui xẻo, vất vả của năm cũ, đón chờ những điều tốt đẹp sẽ đến trong năm mới.
Độc đáo tục “bắt chồng” của người Tây Nguyên
Ở Tây Nguyên, Tết Nguyên đán không chỉ là dịp để đón năm mới mà còn là thời gian để các cô gái thực hiện một phong tục độc đáo mang tên tục "bắt chồng". Tục lệ này phổ biến trong các dân tộc như Chu Ru, Cil, Cơ Ho, và mang đậm nét văn hóa đặc trưng của vùng đất cao nguyên.
Khi cô gái đã chọn được người bạn đời, cô sẽ bày tỏ nguyện vọng với gia đình. Vào đêm tối, cô cùng với 10 người thân trong gia đình mang lễ vật đến nhà chàng trai. Lễ vật có thể là gạo, rượu, hoặc những món quà tượng trưng tùy vào gia đình. Sau khi đến nhà trai, cậu ruột của cô gái sẽ thay mặt gia đình thưa chuyện và trình bày nguyện vọng của cô gái. Nếu cha mẹ chàng trai đồng ý, họ sẽ gọi con trai đến để hỏi ý kiến.
Nếu mọi người đồng thuận, cô gái sẽ tặng chàng trai một chiếc khăn tự đan như một lời cầu hôn. Lễ cưới diễn ra ngay sau đó, khi cô dâu và chú rể cùng trùm chung chiếc khăn. Cặp đôi sẽ được đưa về nhà gái vào đêm và từ đó bắt đầu cuộc sống vợ chồng. Tuy nhiên, nếu chàng trai không đồng ý ngay, cô gái sẽ quay lại nhà trai 7 ngày sau đó để tiếp tục thuyết phục cho đến khi được chấp nhận. Tục lệ này thể hiện sự chủ động của phụ nữ trong việc xây dựng hạnh phúc gia đình và phản ánh nét đặc trưng trong phong tục hôn nhân của các dân tộc Tây Nguyên.
“Ăn trộm lấy may” dịp Tết của người Lô Lô
Phong tục “ăn trộm lấy may” của người Lô Lô là một nét đẹp văn hóa độc đáo được thực hiện vào đêm giao thừa, với niềm tin rằng việc lấy một vật nhỏ từ nhà người khác sẽ mang lại may mắn và tài lộc cho năm mới.
Người Lô Lô, đặc biệt là ở huyện Đồng Văn, sẽ đi trộm 12 món vật phẩm nhỏ, tượng trưng cho 12 tháng trong năm. Còn ở Mèo Vạc, số may mắn lại là 3, và người Lô Lô sẽ lấy 3 củ tỏi hoặc 3 lá rau. Tuy nhiên, đây không phải là hành động ăn trộm theo nghĩa thông thường, mà là một nghi lễ mang tính tâm linh. Những vật phẩm này không có giá trị lớn mà chỉ mang ý nghĩa tượng trưng cho việc cầu may.
Điều đặc biệt là khi thực hiện tục lệ này, người Lô Lô không rủ nhau mà hành động một cách lặng lẽ, kín đáo, không để chủ nhà phát hiện. Đó là một hành động thể hiện niềm tin vào những yếu tố tâm linh, giúp gia đình gặt hái được nhiều may mắn và thịnh vượng trong năm mới.
Tục “ăn trộm lấy may” của người Lô Lô là một minh chứng cho sự kết hợp giữa tín ngưỡng và đời sống thực tế trong các phong tục đón Tết của người dân miền núi.
Người Hà Nhì bói gan lợn dự đoán vận mệnh năm mới
Tết Nguyên đán của người Hà Nhì, còn gọi là Hồ Sự Chày, được tổ chức vào ngày con rồng cuối tháng 10 Âm lịch hoặc đầu tháng 11 Âm lịch, tùy thuộc vào sự bàn bạc giữa các già làng và trưởng bản. Thời điểm này được chọn dựa trên các yếu tố như thời tiết, mùa màng, và tình hình kinh tế của từng gia đình.
Ngay từ khi bước vào dịp Tết, người Hà Nhì đã chuẩn bị các nghi lễ cẩn thận, trong đó việc mổ lợn là một phần không thể thiếu. Một con lợn to khỏe sẽ được chọn để mổ vào lúc đầu canh ba, mang theo niềm tin rằng gia đình nào mổ lợn xong sớm sẽ có một năm mới phát tài, phát lộc. Nhưng điều quan trọng hơn cả là phần gan của con lợn. Sau khi mổ, gia đình sẽ cẩn thận giữ gìn phần gan để thực hiện tục xem bói gan lợn.
Trong quá trình này, người Hà Nhì tin rằng gan lợn có thể dự đoán vận mệnh của gia đình trong năm mới. Nếu gan lợn còn nguyên vẹn, màu sắc tươi sáng và mật căng đầy, đó là dấu hiệu của một năm thuận lợi, gia đình sẽ sống hòa thuận, mùa màng phát triển và công việc làm ăn khởi sắc. Ngược lại, nếu gan có dấu hiệu bất thường như vết thâm, màu sắc không tốt, đó có thể là dấu hiệu của những khó khăn sắp tới.
Không chỉ dừng lại ở việc mổ lợn, phong tục này còn đi kèm với những hoạt động văn hóa phong phú khác. Tết của người Hà Nhì kéo dài trong khoảng một tuần, trong suốt quãng thời gian này, không khí trong bản làng luôn tưng bừng, nhộn nhịp. Người dân sẽ quây quần bên nhau, cùng nhau uống rượu, trò chuyện, kể lại các câu chuyện truyền thống và tham gia các hoạt động thể thao dân gian như kéo co, đẩy gậy, bắn nỏ hay đánh cù.
Tết Nguyên đán là dịp không thể thiếu trong đời sống tinh thần của các cộng đồng dân tộc Việt Nam, nơi các phong tục truyền thống được thể hiện rõ nét. Đây là thời điểm mà những giá trị văn hóa lâu đời được bảo tồn và phát huy, góp phần tạo nên sự gắn kết trong gia đình, cộng đồng. Các nghi lễ và tập tục đón Tết mang đến niềm hy vọng vào một năm mới đầy may mắn, thịnh vượng, đồng thời là dịp để thể hiện lòng kính trọng đối với tổ tiên, và duy trì các giá trị tinh thần sâu sắc trong cuộc sống. Tết cũng là lúc mọi người quay quần bên nhau, chia sẻ yêu thương và vun đắp những ước mơ cho tương lai, đồng thời tôn vinh bản sắc văn hóa đặc sắc của từng cộng đồng.
Nguyễn Vũ