Theo các nhà khoa học, Miền Trung – Tây Nguyên sở hữu tiềm năng lớn về nhân lực khoa học – công nghệ, nhưng đội ngũ trí thức trình độ cao vẫn còn hạn chế
Điểm nghẽn cần tháo gỡ
Tại Hội thảo khoa học về công tác đối ngoại và hội nhập quốc tế khu vực miền Trung - Tây Nguyên do Học viện Chính trị khu vực III tổ chức mới đây, các nhà khoa học, chuyên gia đã chỉ ra thực tế đáng lưu tâm: tiềm năng nhân lực khoa học - công nghệ của vùng tuy lớn nhưng chất lượng và quy mô đội ngũ trí thức trình độ cao vẫn còn hạn chế.
Theo TS. Lê Văn Phục (Học viện Chính trị khu vực III), hầu hết các địa phương trong khu vực đang thiếu nghiêm trọng cán bộ có khả năng chủ trì các đề tài nghiên cứu tầm quốc gia, quốc tế. Thành phố Đà Nẵng là trung tâm giáo dục lớn nhất khu vực, hiện có hơn 2.500 cán bộ nhưng đội ngũ giáo sư, phó giáo sư và tiến sĩ vẫn còn khiêm tốn. Đại học Tây Nguyên chỉ có 1 giáo sư, 15 phó giáo sư và hơn 100 tiến sĩ; Đại học Quy Nhơn có 1 giáo sư, 36 phó giáo sư và 218 tiến sĩ. Ở các tỉnh khác, con số này còn ít ỏi hơn.
Đến cuối năm 2020, toàn tỉnh Kon Tum có 36 người trình độ tiến sĩ; Quảng Bình trước 1/7/2025 có 77 tiến sĩ, 4 phó giáo sư, 1 nhà giáo nhân dân. Những con số đó phản ánh rõ độ mỏng của lực lượng nghiên cứu và giảng dạy trình độ cao trong toàn vùng. Đáng nói, đội ngũ này lại phân tán, tập trung chủ yếu tại các đô thị như Đà Nẵng, Huế, Nha Trang hay Vinh, trong khi Tây Nguyên lại là khu vực có vai trò đặc biệt quan trọng nhưng thiếu vắng trầm trọng.
Một bộ phận trí thức tuy có trình độ, bằng cấp cao nhưng chưa thực sự gắn bó với nghiên cứu khoa học, thiếu điều kiện giao lưu học thuật và cơ hội tiếp cận công nghệ mới. Đây là nguyên nhân khiến vùng chậm hình thành các nhóm nghiên cứu mạnh, trung tâm sáng tạo có khả năng dẫn dắt phát triển.
Trong khi đó, Miền Trung - Tây Nguyên đang được xác định là một trong những cực tăng trưởng mới của cả nước. Việc tích hợp quy hoạch giữa Nam Trung Bộ và Tây Nguyên mở ra nhiều cơ hội thu hút đầu tư vào công nghiệp công nghệ cao, năng lượng tái tạo, logistics, chế biến sâu. Nhưng cơ hội chỉ biến thành sức mạnh thực sự khi khu vực này có đội ngũ trí thức đủ năng lực làm chủ công nghệ và thích ứng với các xu hướng toàn cầu như trí tuệ nhân tạo (AI), Internet vạn vật (IoT), chuỗi cung ứng thông minh.
Một bộ phận trí thức tuy có trình độ, bằng cấp cao nhưng chưa thực sự gắn bó với nghiên cứu khoa học, thiếu điều kiện giao lưu học thuật và cơ hội tiếp cận công nghệ mới. Đây là điểm nghẽn lớn cần được các địa phương trong vùng quan tâm, tháo gỡ.
Cần “hệ sinh thái trí thức” vùng
Nhận thức rõ vai trò của trí thức trong giai đoạn phát triển mới, Ban Chấp hành Trung ương đã ban hành Nghị quyết số 45-NQ/TW (ngày 24/11/2023) về xây dựng và phát triển đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Nghị quyết xác định mục tiêu đến năm 2030 phải xây dựng được đội ngũ trí thức đủ về số lượng, mạnh về chất lượng, đồng thời có bản lĩnh chính trị và khát vọng cống hiến.
Đặc biệt, Nghị quyết số 57-NQ/TW (ngày 22/12/2024) của Bộ Chính trị tiếp tục khẳng định vai trò trung tâm của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số đối với sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước. Đối với Miền Trung - Tây Nguyên, nghị quyết này nhấn mạnh yêu cầu xây dựng các trung tâm đổi mới sáng tạo vùng, kết nối viện - trường - doanh nghiệp, hình thành hệ sinh thái trí thức và đổi mới sáng tạo gắn với thực tiễn địa phương.
Những chủ trương ấy đã và đang được cụ thể hóa. Đà Nẵng, hạt nhân đô thị trung tâm vùng đã thu hút hàng nghìn kỹ sư công nghệ thông tin, hình thành hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo, phát triển mạnh công nghiệp phần mềm và đô thị thông minh. Huế đầu tư bài bản cho công nghệ sinh học và chuyển đổi số trong quản lý đô thị. Ở Gia Lai, Đắk Lắk, nhiều hợp tác xã, doanh nghiệp nông nghiệp đã ứng dụng công nghệ số, dữ liệu lớn vào quản lý sản xuất, truy xuất nguồn gốc, nâng cao giá trị nông sản.
Bên cạnh đó, các địa phương như Quảng Ngãi (bao gồm cả tỉnh Kon Tum cũ), Đà Nẵng đang hình thành các trung tâm logistics, khu công nghệ xanh kết hợp đào tạo nhân lực thực hành, bước đầu tạo chuỗi giá trị mới cho nền kinh tế vùng. Tuy nhiên, nhìn tổng thể, sự phân tán nguồn lực, thiếu kết nối và liên thông giữa các địa phương vẫn là điểm nghẽn lớn.
Như TS. Lê Văn Phục khẳng định: “Nếu không có chính sách đủ mạnh để thu hút, trọng dụng trí thức trẻ, đặc biệt là con em của vùng, thì dù tiềm năng có lớn đến đâu, Miền Trung - Tây Nguyên vẫn khó tạo ra bứt phá về khoa học và công nghệ.
Để không lỡ nhịp phát triển
Để biến tiềm năng thành động lực, điều trước hết là các địa phương phải đặt khoa học - công nghệ và phát triển nhân lực chất lượng cao vào trung tâm quy hoạch chiến lược. Không thể chỉ “lồng ghép” hay làm theo phong trào mà cần đầu tư có trọng tâm, trọng điểm cho các viện, trường, trung tâm nghiên cứu ứng dụng.
Cùng với đó, cần ban hành chính sách tài chính đặc thù và cơ chế đãi ngộ linh hoạt để thu hút, trọng dụng các nhà khoa học, chuyên gia đầu ngành; khuyến khích người tài, người con của Miền Trung - Tây Nguyên đang công tác tại Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và nước ngoài trở về cống hiến.
Khi tri thức được tôn vinh và khoa học - công nghệ trở thành văn hóa phát triển, Miền Trung - Tây Nguyên mới thật sự cất cánh, đóng góp xứng đáng vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Doanh nghiệp phải được xem là hạt nhân của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo. Khi doanh nghiệp mạnh dạn đầu tư cho R&D, ứng dụng công nghệ mới, đầu tư vào chuyển đổi số, họ sẽ tạo ra nhu cầu thực tế để các viện, trường, nhà nghiên cứu cùng tham gia, hình thành chuỗi giá trị tri thức.
Song song đó, cần thúc đẩy liên kết vùng về đào tạo và chuyển giao công nghệ. Một mạng lưới tri thức liên tỉnh, nơi chia sẻ dữ liệu, phòng thí nghiệm, kết quả nghiên cứu và dự án khởi nghiệp sẽ giúp các địa phương nhỏ không bị tụt lại trong quá trình chuyển đổi số.
Miền Trung - Tây Nguyên có lợi thế đặc biệt: không gian phát triển rộng, tài nguyên đa dạng, con người cần cù, hiếu học, có tinh thần vượt khó. Nếu được khơi dậy đúng hướng, đó sẽ là nền tảng để hình thành các trung tâm công nghệ, đổi mới sáng tạo mang tầm khu vực.
Hai nghị quyết 45 và 57 của Trung ương đã mở ra hành lang chính sách thuận lợi, vấn đề còn lại là hành động quyết liệt, đồng bộ, sáng tạo của từng địa phương. Bởi chỉ khi tri thức được tôn vinh và khoa học - công nghệ trở thành văn hóa phát triển, Miền Trung - Tây Nguyên mới thật sự cất cánh, đóng góp xứng đáng vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước./.