Trên độ cao hơn 2.000 mét so với mực nước biển, xã biên giới Mồ Sì San (huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu) hiện ra như một bức tranh cổ tích phủ mây trắng quanh năm, nơi những gốc chè Shan tuyết cổ thụ vươn lên giữa núi rừng như những chứng nhân thầm lặng của thời gian. Có cây đã hơn 800 năm tuổi, có cây gốc to hai người ôm không xuể. Với đồng bào Dao đỏ nơi đây, rừng chè không chỉ là một phần của tự nhiên, mà còn là phần hồn thiêng của núi, của đất, của tổ tiên truyền lại.
Trên đỉnh Mồ Sì San, người Dao đỏ gìn giữ rừng chè cổ như “của để dành” và làm giàu bền vững từ tinh hoa đất trời.
Không ai nhớ chính xác cây chè Shan tuyết có mặt ở Mồ Sì San từ bao giờ. Người già kể lại, tổ tiên họ đã coi rừng chè như “lộc trời ban”. Ngày lễ, ngày Tết, hay những dịp cúng rừng thiêng, búp chè Shan tuyết được hái từ đỉnh Phàn Liên San luôn là lễ vật không thể thiếu để dâng lên thần rừng. Chè trở thành sợi dây vô hình gắn kết cộng đồng, kết nối con người với thiên nhiên.
Thế nhưng, có thời gian, rừng chè cổ thụ này từng đứng trước nguy cơ bị xóa sổ. Do chưa nhận thức rõ giá trị, một số người đã chặt hạ cây, khai thác tràn lan, bán tươi cho thương lái với giá rẻ mạt. Khi ấy, một “kho báu xanh” giữa đại ngàn đang dần lụi tàn trong lặng lẽ.
Bước ngoặt chỉ đến khi chính quyền địa phương phối hợp với lực lượng biên phòng và người dân bản địa quyết tâm bảo tồn rừng chè cổ. Năm 2015, ông Tẩn Chin Lùng, Chủ tịch UBND xã Mồ Sì San cùng cán bộ xã đã dẫn lãnh đạo tỉnh Lai Châu lên khảo sát thực địa. Nhìn thấy tiềm năng lớn từ vùng chè cổ thụ nghìn năm, tỉnh đã chỉ đạo cần bảo vệ nghiêm ngặt khu rừng này và phát triển nó thành hướng đi kinh tế bền vững cho đồng bào.
Từ đây, một mô hình kinh tế mới dần hình thành: Hợp tác xã Chế biến chè cổ thụ Biên Cương ra đời, quy tụ những người nông dân Dao đỏ từng quen tay hái chè, sao chè theo cách thủ công truyền thống. Họ được đào tạo, tập huấn kỹ thuật chế biến hiện đại, được vay vốn đầu tư máy móc, được học cách định giá và phát triển sản phẩm.
Khoảng 2.000 cây chè cổ Mồ Sì San đang được người dân thu hái, chế biến tại chỗ nhờ đào tạo bài bản từ hợp tác xã.
“Ngày trước chè bán tươi, bị thương lái ép giá, chẳng ăn thua. Nay chúng tôi làm ra hồng trà, bạch trà, hoàng trà… đều từ cây chè cổ. Có loại giá bán lên tới hàng chục triệu đồng mỗi kg. Không chỉ là tiền bạc, đó còn là niềm tự hào của người giữ rừng chè cổ”, ông Tẩn Sai Phạ, Chủ nhiệm HTX chia sẻ.
Sự thay đổi không dừng lại ở quy trình sản xuất. Chính cách nhìn nhận của người dân cũng đã khác. Họ không còn coi chè cổ thụ chỉ là cây rừng hoang dã, mà là “của để dành”, là tài sản truyền đời cần gìn giữ. Với cơ chế mỗi năm chỉ được khai thác trong hai tháng, theo hướng dẫn kỹ thuật của HTX, cây chè vừa được bảo tồn, vừa cho năng suất bền vững.
Hiện nay, rừng chè cổ Mồ Sì San có khoảng 2.000 cây, đa phần có tuổi đời từ 400–800 năm. Dưới sự tổ chức của HTX, người dân không chỉ biết thu hái đúng cách, mà còn học được cách sơ chế, sao, lên men và đóng gói sản phẩm ngay tại địa phương. Những gói trà cổ thụ từ đây đã vượt ra khỏi bản làng, có mặt tại nhiều hội chợ đặc sản, thậm chí bán online tới tay người tiêu dùng ở Hà Nội, TP.HCM, hay cả khách nước ngoài.
“Nhờ HTX chè cổ thụ, tôi có thu nhập ổn định mỗi năm hơn 50 triệu đồng. Số tiền ấy, tôi dùng để nuôi trâu, trồng thêm rừng và cho con học hành tử tế”, chị Tẩn Chìn Xuân xúc động kể. Gia đình chị từng sống bấp bênh, nay đã có của ăn của để, có xe máy để chở con đi học tất cả bắt đầu từ những búp chè hái trên đỉnh núi.
Sự phát triển của chè Shan tuyết cổ thụ còn kéo theo những thay đổi tích cực trong nhận thức cộng đồng. Thay vì chỉ dựa vào khai thác gỗ, săn bắn hay canh tác nương rẫy, người Dao giờ đây chủ động tham gia bảo tồn sinh thái. Rừng được bảo vệ, nguồn nước giữ lại, đất không bị xói mòn điều đó vừa tốt cho chè, vừa là cách giữ rừng sống bền vững.
Không dừng lại ở giá trị sản phẩm, chính quyền và người dân xã Mồ Sì San đang từng bước phát triển thêm một hướng đi đầy triển vọng: du lịch sinh thái gắn với văn hóa cộng đồng. Du khách đến đây có thể trải nghiệm hái chè cổ, tham quan rừng chè mây phủ, nghe kể chuyện dân gian Dao đỏ và thưởng thức trà giữa đại ngàn.
Theo ông Tẩn Chin Lùng, để đẩy mạnh phát triển vùng chè cổ thụ, UBND huyện Phong Thổ đã ban hành đề án bảo tồn gắn với phát triển du lịch. Mục tiêu không chỉ là nâng cao thu nhập, mà còn làm sống lại văn hóa trà, phong tục Dao, từ đó gắn bó người dân hơn với rừng và tạo động lực để người trẻ quay về quê hương khởi nghiệp. Viễn cảnh về một Mồ Sì San giàu đẹp, xanh bền, sống được từ chè cổ, sống nhờ giữ rừng không còn xa.
Nhìn lại hành trình từ một vùng rừng bị lãng quên đến một mô hình làm giàu nhờ bảo tồn, rừng chè cổ thụ Mồ Sì San là minh chứng sống động cho một chân lý: phát triển bền vững không nhất thiết phải đánh đổi tài nguyên. Trái lại, khi con người biết trân trọng và khai thác đúng cách, thiên nhiên sẽ trở thành “người bạn đồng hành” trong hành trình vươn lên.
Với người Dao đỏ, việc bảo tồn chè cổ không đơn thuần là giữ một loài cây quý. Đó còn là cách giữ gìn văn hóa, truyền thống, giữ lấy bản sắc và lòng tự hào. Búp chè Shan tuyết cổ thụ vì thế không chỉ là một loại đặc sản, mà là tinh hoa kết tinh giữa con người, đất rừng và thời gian.
Trong thời đại mà ranh giới giữa phát triển và phá hoại môi trường ngày càng mong manh, câu chuyện về đồng bào Dao cùng gìn giữ rừng chè cổ thụ nghìn năm để làm giàu tại Mồ Sì San chính là lời nhắc nhở quý giá. Rằng, đôi khi, điều tốt nhất mà chúng ta có thể làm để phát triển là dừng lại, lắng nghe thiên nhiên, và cùng nhau bảo vệ những gì vốn đã là tài sản vô giá.