Trà, một trong những loại đồ uống được tiêu thụ nhiều nhất trên thế giới, đang đứng trước ngã rẽ lớn nhất trong lịch sử hàng nghìn năm của mình. Với hơn 5,27 triệu hecta đất trồng trải rộng trên hơn 50 quốc gia, ngành công nghiệp trà không chỉ mang lại nguồn thu nhập cho hàng triệu nông hộ mà còn là mạch sống văn hóa, kinh tế của nhiều quốc gia ở châu Á và châu Phi. Nhưng giờ đây, tương lai ấy đang bị thử thách bởi biến đổi khí hậu, “kẻ thay đổi luật chơi” thầm lặng mà dữ dội, đe dọa xóa sổ những vùng trồng trà biểu tượng của thế giới.
Công nhân thu hoạch chè trong một khu vườn ở thung lũng Brahmaputra thuộc Assam, vùng trồng chè lớn nhất thế giới. (Ảnh nguồn internet)
Cảnh báo từ khoa học: Những cánh đồng trà đang dịch chuyển
Một nghiên cứu quốc tế được công bố trên Environmental and Sustainability Indicators (tháng 5/2025) đã gióng lên hồi chuông báo động: biến đổi khí hậu có thể làm thay đổi toàn bộ diện mạo của ngành trà toàn cầu vào giữa thế kỷ XXI. Nhóm nghiên cứu gồm các nhà khoa học từ Đại học Assam (Ấn Độ), Đại học Wisconsin (Mỹ) và Đại học Addis Ababa (Ethiopia) đã sử dụng mô hình khí hậu tiên tiến, kết hợp dữ liệu đất và thời tiết để lập bản đồ thích nghi của cây trà với độ chính xác cao chưa từng có.
Kết quả cho thấy, đến năm 2050, hơn một nửa trong số 20 quốc gia sản xuất trà hàng đầu thế giới sẽ chứng kiến sự suy giảm nghiêm trọng về diện tích đất thích hợp cho cây trà. Kenya, “thủ phủ” trà đen của thế giới, có thể mất đến 26,2% diện tích trồng tối ưu, còn độ phù hợp khí hậu trung bình giảm tới 39%. Ở Sri Lanka, vùng trồng trà huyền thoại của thế giới, diện tích thích hợp dự kiến giảm 14% vào năm 2050, và gần 30% vào năm 2070, một cú đòn mạnh giáng vào nền kinh tế vốn phụ thuộc lớn vào xuất khẩu trà.
Ngay cả Trung Quốc, quốc gia sản xuất và tiêu thụ trà lớn nhất thế giới, cũng không tránh khỏi ảnh hưởng. Các mô hình dự báo cho thấy diện tích trồng trà hàng đầu của nước này có thể giảm 4,7%, kéo theo biến động lớn về sản lượng và chất lượng, đe dọa chuỗi cung ứng toàn cầu.
Khi đường cong nhiệt độ quyết định vị đắng, vị ngọt
Trà là loại cây trồng cực kỳ nhạy cảm với biến động của khí hậu. Chỉ một thay đổi nhỏ về lượng mưa, nhiệt độ hay độ pH của đất cũng có thể làm biến đổi cấu trúc hóa học của lá trà, ảnh hưởng trực tiếp đến hương vị và giá trị thương mại của sản phẩm. Nghiên cứu xác định sáu yếu tố môi trường có tác động mạnh nhất đến tính phù hợp của cây trà trong tương lai: lượng mưa trong quý ấm nhất, nhiệt độ trung bình của quý khô nhất, độ pH đất ở tầng sâu, đẳng nhiệt, nhiệt độ trung bình của quý ẩm nhất và phạm vi dao động nhiệt độ ngày.
Sự thay đổi của những yếu tố này không chỉ ảnh hưởng đến năng suất mà còn làm biến đổi chất lượng tinh tế của trà, yếu tố làm nên “tâm hồn” của mỗi chén trà. Một số nhà nghiên cứu cảnh báo rằng những vùng nổi tiếng như Assam (Ấn Độ) hay Nuwara Eliya (Sri Lanka) có thể mất dần “hương vị di sản” nếu không kịp thích ứng.
Thích ứng hay biến mất: Bài toán của hàng triệu nông hộ nhỏ
Điều khiến thách thức này trở nên nghiêm trọng hơn là hơn 60% sản lượng trà thế giới đến từ các hộ nông dân quy mô nhỏ. Họ thường phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên và thiếu nguồn lực để đầu tư cho công nghệ, hệ thống tưới tiêu hay giống cây mới. Khi thời tiết trở nên cực đoan, với những đợt mưa dồn dập, hạn hán kéo dài hay sương muối bất thường, những người nông dân này sẽ là những người chịu thiệt hại đầu tiên.
Tiến sĩ Pradip Baruah, cựu nhà khoa học trưởng của Viện Nghiên cứu Trà Tocklai (Ấn Độ), nhấn mạnh: “Tác động của biến đổi khí hậu đối với sản xuất trà sẽ rất sâu rộng. Để tồn tại, ngành trà phải đầu tư mạnh mẽ vào các giống cây chịu hạn, hệ thống tưới tiết kiệm nước và phương pháp canh tác bền vững.”
Những lời cảnh báo đó không chỉ dành cho các nước sản xuất lớn ở châu Á, mà còn là thông điệp cho toàn chuỗi cung ứng, từ nhà sản xuất đến người tiêu dùng. Nếu không có hành động đồng bộ, giá trà toàn cầu có thể biến động mạnh, gây ảnh hưởng dây chuyền đến sinh kế của hàng triệu người lao động trong ngành.
Cơ hội trong thách thức: Những vùng đất mới của cây trà
Dù bức tranh tổng thể ảm đạm, nghiên cứu cũng hé lộ những tia sáng lạc quan. Một số quốc gia được dự báo sẽ có điều kiện trồng trà thuận lợi hơn nhờ sự dịch chuyển của khí hậu. Thổ Nhĩ Kỳ, chẳng hạn, có thể chứng kiến diện tích đất phù hợp tăng gấp đôi vào năm 2050, đặc biệt ở các vùng cao và mát hơn. Tương tự, Iran, Rwanda và Thái Lan cũng được dự đoán có mức tăng từ 11–27% diện tích trồng trà tiềm năng, mở ra cơ hội trở thành “điểm sáng mới” của bản đồ trà thế giới.
Tiến sĩ Baruah gọi đây là “con dao hai lưỡi” của biến đổi khí hậu: “Khi một số vùng phải đối mặt với mất mát, những vùng khác lại có thể được hưởng lợi. Câu hỏi không còn là ‘liệu chúng ta có thể ngăn chặn biến đổi khí hậu không’, mà là ‘chúng ta có thể thích ứng nhanh đến mức nào’.”
Hành động để giữ hồn trà
Trong cuộc đua sinh tồn này, khoa học và công nghệ sẽ là chìa khóa. Các nhà khoa học đang phát triển những giống trà chịu nhiệt, ít phụ thuộc vào lượng mưa; áp dụng mô hình nông lâm kết hợp giúp giữ ẩm và giảm xói mòn; đồng thời sử dụng bản đồ thích nghi độ phân giải cao để định hướng quy hoạch vùng trồng.
Raj Barooah, một người trồng trà nổi tiếng ở Assam, cho rằng: “Chúng ta cần đầu tư mạnh mẽ hơn vào nghiên cứu, vào nông nghiệp tái sinh và hỗ trợ trực tiếp cho nông dân nhỏ lẻ. Đó là cách duy nhất để ngành trà không chỉ tồn tại mà còn phát triển bền vững trong thời đại khí hậu thay đổi.”
Cũng giống như chính chén trà, vừa đắng vừa ngọt, tương lai của ngành trà chứa đựng cả nguy cơ và hy vọng. Biến đổi khí hậu có thể làm tan biến những đồi trà cổ kính, nhưng cũng có thể mở ra những vùng trồng mới nếu con người kịp thời thích ứng. Điều quan trọng là ngành công nghiệp trà phải hành động ngay hôm nay, trước khi vị trà thuần khiết chỉ còn lại trong ký ức.