Rằm tháng Giêng hay còn gọi là Tết Nguyên Tiêu hay Tết Thượng nguyên là một trong 4 ngày rằm lớn trong năm của nước ta. Vào ngày này người dân thường cúng bái tổ tiên, trời đất và lên chùa, đi lễ để cầu bình an trong cuộc sống.
Theo cuốn "Phong tục thờ cúng của người Việt" (NXB Văn hoá - Thông tin), Tết Nguyên Tiêu còn gọi là Tết Thượng Nguyên, nối tiếp là Tết Trung Nguyên (rằm tháng Bảy) và Tết Hạ Nguyên (rằm tháng Mười). Những ngày Tết này đều mang ý nghĩa là dịp hướng thiên cầu phúc - địa quan xá tội - thủy quan giải ách.
Rằm tháng Giêng xưa kia được coi là Tết muộn. Đối với những nhà khá giả, cả gia đình sẽ tiếp tục ăn Tết và chơi mai, đào nở muộn. Còn với gia đình có người thân đi vắng hay đau ốm đúng dịp Tết Nguyên đán, rằm tháng Giêng là dịp đoàn tụ.
Cội nguồn của Tết Nguyên Tiêu được lưu truyền trong dân gian với nhiều giai thoại khác nhau. Theo T.S Đinh Đức Tiến, khoa Lịch sử, trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn, Tết Nguyên Tiêu, Tết Nguyên Đán cũng như nhiều ngày Tết khác của người Việt, đều có sự ảnh hưởng từ các tích truyện của Trung Quốc. Khi về đến Việt Nam, qua sự tiếp biến văn hóa, các phong tục, ngày lễ này đều có sự thay đổi ít nhiều. Tuy nhiên, cũng trong quá trình giao lưu tiếp biến văn hóa, nước ta đồng thời có sự du nhập của Phật giáo, ảnh hưởng đến nhiều phương diện truyền thống, trong đó có ngày Tết Nguyên Tiêu. Nhờ sự hỗn dung văn hóa này, Tết Nguyên Tiêu cũng có ít nhiều sự biến đổi.
Tết Nguyên Tiêu có một ý nghĩa sâu sắc trong đời sống tâm linh của người Việt. Vào ngày rằm tháng Giêng, người dân tin rằng đây là thời điểm mặt trăng đạt đỉnh cao nhất, tượng trưng cho sự viên mãn, tròn đầy, và sự sáng suốt. Do đó, vào ngày này, người Việt thường dâng lễ cúng thần linh, tổ tiên, cầu mong sự bình an, sức khỏe và tài lộc cho gia đình trong suốt cả năm.
Ngoài việc dâng hương và cúng bái, người dân cũng thường tổ chức các buổi lễ cầu an tại chùa chiền, nơi mà các vị sư thầy sẽ làm lễ cầu cho quốc thái dân an, đất nước hòa bình và muôn dân được an lành.
"Theo truyền thống Phật giáo, ngày Rằm tháng Giêng là ngày trọng đại và vô cùng đặc sắc, mang ý nghĩa rất lớn. Vào ngày này, dân chúng lên chùa cúng dâng sao giải hạn với mong muốn giải trừ tai ách, cầu nguyện an lành. Chính vì vậy mà vào Rằm tháng Giêng, nhiều chùa lập đàn, tụng niệm và hồi hướng công đức đầu năm, mong cầu phát sinh an lành, hạnh phúc", T.S Đinh Đức Tiến cho biết.
Từ nghi thức Phật giáo này kết hợp thêm với tục thờ cúng tổ tiên của người Việt, từ đó, không gian thờ cúng của ngày Rằm tháng Giêng càng mang nhiều ý nghĩa hơn.
Bên cạnh đó, Rằm tháng Giêng đánh dấu sự kết thúc tháng "ăn chơi" của người nông dân để bắt tay chuẩn bị một vụ mùa mới. Trước khi xuống đồng, người dân làm lễ để tỏ lòng nhớ ơn tổ tiên, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Bởi vậy, từ lâu nay, mọi người luôn quan niệm "Lễ Phật quanh năm không bằng ngày Rằm tháng Giêng".
Tùy theo phong tục tập quán vùng miền cũng như điều kiện kinh tế gia đình mà lễ vật cúng Rằm tháng Giêng sẽ khác nhau. Tuy nhiên, thông thường gồm 2 mâm cỗ: chay và mặn.
Cỗ chay dâng cúng Phật, cỗ mặn cúng gia tiên, thần linh. Mâm lễ to hay nhỏ tùy từng điều kiện gia đình, tuy nhiên sự thành tâm là quan trọng nhất.
Mâm cỗ chay cúng Phật gồm hoa quả, chè xôi, các món đậu, bánh trôi nước, hoa tươi, trái cây tươi theo mùa. Bánh trôi có hình tròn, tượng trưng cho sự viên mãn, tròn đầy. Nhân bánh thường được làm từ đậu xanh hoặc vừng, mang ý nghĩa cầu mong sự thuận lợi, may mắn trong năm mới. Bánh chay, với màu trắng thuần khiết, thể hiện lòng thành kính và sự tinh khiết trong cúng bái tổ tiên. Việc dâng lễ bánh trôi nước (chè trôi nước) ngày Tết Nguyên tiêu là mong muốn mọi việc quanh năm được hanh thông, trôi chảy. Những món ăn này không chỉ có ý nghĩa tâm linh mà còn mang đậm dấu ấn văn hóa của người Việt.
Đồ chay dâng Phật không cần quá cầu kỳ, nhưng cần đảm bảo thanh đạm, sạch sẽ.
Mâm lễ mặn cúng Rằm tháng Giêng truyền thống không thể thiếu thịt gà, xôi gấc, bánh chưng. Gia chủ có thể chuẩn bị thêm các món như canh măng, bóng bì, canh mọc, giò chả, nem… tùy từng vùng miền. Nếu như miền Bắc có chân giò hầm măng khô, canh bóng thả, nem rán thì miền Trung thường cúng thịt lợn, giá chua, giò chả. Miền Nam lại cúng Rằm tháng Giêng với canh khổ qua, thịt kho tàu, chả giò, gỏi tôm thịt…
Ngoài thức ăn, mâm cúng Rằm tháng Giêng năm 2025 không thể thiếu các đồ lễ như hương, hoa tươi, vàng mã, đèn nến, trầu cau, rượu…
Tết Nguyên Tiêu còn là lễ hội của ánh sáng, bởi vào dịp này, người dân thường treo đèn lồng đỏ, tạo nên một không gian sáng bừng, rực rỡ. Đèn lồng đỏ không chỉ là vật trang trí, mà còn mang ý nghĩa xua đuổi tà ma, bảo vệ gia đình khỏi những điều xấu, đem lại may mắn và thịnh vượng.
Các hoạt động văn hóa đặc sắc cũng diễn ra trong ngày Tết Nguyên Tiêu, bao gồm múa lân, múa rồng, các trò chơi dân gian, hay những buổi hát chèo, hát quan họ, tạo nên không khí vui tươi, phấn khởi cho người dân. Đây cũng là dịp để các gia đình sum vầy, cùng nhau thưởng thức các món ăn ngon và tận hưởng không khí lễ hội đầm ấm.
Tết Nguyên Tiêu không chỉ là dịp để nhìn lại những điều đã qua mà còn là lúc để người Việt đặt niềm tin vào tương lai. Mọi người tin rằng, vào ngày rằm tháng Giêng, mọi sự khởi đầu mới sẽ gặp may mắn, mọi nỗ lực trong năm mới sẽ được đền đáp. Đây là thời điểm để họ gửi gắm hy vọng vào một năm mới an khang thịnh vượng, gia đình hòa thuận, công việc thuận lợi.
Tết Nguyên Tiêu cũng là dịp để người Việt thể hiện lòng tri ân đối với tổ tiên, với những người đã khuất. Các hoạt động cúng bái, dâng hương không chỉ mang tính chất tôn kính mà còn thể hiện sự kết nối giữa các thế hệ trong gia đình, giữa quá khứ và hiện tại.
Tết Nguyên Tiêu là một dịp lễ mang đậm sắc màu văn hóa, tâm linh của người Việt, không chỉ là ngày lễ tạ ơn tổ tiên, cầu mong bình an mà còn là cơ hội để mọi người xích lại gần nhau, chia sẻ niềm vui và hy vọng cho một năm mới. Dù thời gian trôi qua, nhưng giá trị của Tết Nguyên Tiêu vẫn vẹn nguyên trong lòng người Việt, là một phần không thể thiếu trong những ngày đầu xuân.