Thể chế hoá đổi mới sáng tạo – Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW

Diễn đàn quy tụ hàng trăm đại biểu là lãnh đạo cơ quan quản lý, chuyên gia, luật sư và doanh nghiệp được đánh giá là bước khởi đầu quan trọng nhằm cụ thể hóa Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, coi tài sản vô hình như thương hiệu, dữ liệu, giải pháp kỹ thuật, phần mềm, thuật toán… là nguồn lực then chốt cho tăng trưởng bền vững.

Phát biểu khai mạc Diễn đàn, ông Đặng Ngọc Luyến – TBT Tạp chí Luật sư Việt Nam khẳng định, sở hữu trí tuệ ngày nay không chỉ là công cụ pháp lý bảo vệ sáng tạo, mà còn trở thành “lá chắn” để doanh nghiệp trụ vững trong kỷ nguyên số, đồng thời là thước đo năng lực cạnh tranh quốc gia.

Tuy nhiên, theo ông Đặng Ngọc Luyến thực trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ tại Việt Nam vẫn diễn biến phức tạp, từ hàng giả, hàng nhái, cạnh tranh không lành mạnh, cho tới việc nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa thiếu nguồn lực để tự bảo vệ thương hiệu. Điều này đòi hỏi phải tiếp tục hoàn thiện chính sách, tăng cường hiệu quả thực thi và xây dựng cơ chế phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, giới luật sư, hiệp hội và truyền thông.

Phát biểu tại Diễn đàn, LS. Trương Anh Tú – Chủ tịch TAT Law Firm nhấn mạnh, Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên mới, nơi tài sản không còn chỉ là đất đai, nhà máy, thiết bị mà là “tài sản trí tuệ” và “tài sản vô hình”. “Sáng tạo không được bảo vệ – cũng chỉ là một ý tưởng chờ bị đánh cắp. Muốn bảo vệ sáng tạo, phải bảo vệ người sáng tạo”.

LS. Trương Anh Tú phân tích, trong khi giá trị tài sản vô hình toàn cầu đã vượt mốc 80 nghìn tỷ USD, thì tại Việt Nam nhiều doanh nghiệp vẫn lúng túng trong việc định giá, hạch toán và khai thác. Nguyên nhân nằm ở thể chế pháp lý chưa theo kịp, khiến tài sản vô hình chưa được thừa nhận đầy đủ là tài sản tài chính hóa được, có thể định giá, thế chấp hay góp vốn.

‏Theo ‏‏Chủ tịch TAT Law Firm, rào cản lớn nhất khiến thị trường định giá và giao dịch tài sản trí tuệ ở Việt Nam chưa phát triển là do chưa hình thành được một thị trường đúng nghĩa.‏

Hiện nay Việt Nam mới chỉ dừng ở bước đăng ký bảo hộ, nhưng chưa có cơ chế đưa tài sản trí tuệ vào lưu thông, thương mại hóa, góp vốn, thế chấp hay huy động vốn. ‏‏“Chúng ta đăng ký xong thì cất hồ sơ vào ngăn kéo, không đem ra thị trường, không bán được, không thế chấp ngân hàng. Chính điều này khiến đổi mới sáng tạo chưa bùng nổ,”‏‏ ông nhận định.‏

‏Để khắc phục, ông nhấn mạnh cần một “cuộc cách mạng thể chế” để hình thành hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, bao gồm từ định giá, vốn hóa, thị trường hóa cho tới sàn giao dịch tài sản trí tuệ.

Về giải pháp trong bối cảnh hiện nay, Luật sư Tú cho biết Việt Nam đang sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ, đạo luật gốc trong lĩnh vực này, song điểm thiếu lớn nhất không nằm ở khung pháp lý mà ở hệ sinh thái hỗ trợ. ‏‏“Chúng ta mới xây được cái nền, nhưng muốn ở được thì còn phải hoàn thiện nội thất. Đổi mới sáng tạo chính là chìa khóa phát triển quốc gia trong kỷ nguyên mới, bởi tài nguyên thiên nhiên sẽ cạn kiệt, chỉ có trí tuệ và khoa học công nghệ mới là con đường bền vững,”‏‏ ông nhấn mạnh.

Đại diện công ty Công ty CP Nhựa Bình Minh – thương hiệu gần 50 năm tuổi chia sẻ, nhiều năm qua, thương hiệu của họ bị xâm phạm bởi những nhãn hiệu “na ná”, gây nhầm lẫn cho khách hàng và thiệt hại lớn cho doanh nghiệp. “Tại sao một thương hiệu lớn, đã đăng ký hợp pháp, lại phải chứng minh mình là… chính mình?”.

Đi sâu phân tích thực trạng này, LS. Mai Thị Thảo – Phó Giám đốc TAT Law Firm đã nêu ra ba nghịch lý lớn: Doanh nghiệp sáng tạo nhanh hơn luật; Lợi nhuận từ vi phạm cao hơn nhiều so với mức xử phạt; 95% doanh nghiệp Việt là doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV), yếu thế nhất trong các tranh chấp SHTT.

LS. Mai Thị Thảo dẫn chứng vụ gạo ST25 bị đăng ký tại Mỹ, hay chính Nhựa Bình Minh – những thương hiệu nổi tiếng nhưng phải chịu “cuộc chiến pháp lý” kéo dài. Từ thực tiễn, LS. Mai Thị Thảo kiến nghị tăng mức bồi thường, mở rộng tổ chức giám định độc lập, thành lập Quỹ hỗ trợ pháp lý SHTT cho DNNVV và coi truyền thông – người tiêu dùng là tuyến đầu bảo vệ thương hiệu.

Một số bất cập, vướng mắc về quản lý trong đổi mới sáng tạo doanh nghiệp, ông Phạm Văn Hùng (đại diện Ban Pháp chế VCCI) cho rằng, các quy định về giấy phép và điều kiện áp dụng cho mọi quy mô và hình thức hoạt động, tạo rào cản lớn cho các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, vốn cần sự linh hoạt để thử nghiệm và phát triển.

Bên cạnh đó, theo ông Phạm Văn Hùng, nhiều mô hình kinh doanh hoặc công nghệ mới chưa rõ ràng về khả năng thành công, đòi hỏi không gian và thời gian để thử nghiệm. Việc áp dụng các quy định cứng nhắc ngay từ đầu có thể "bóp nghẹt" tiềm năng phát triển. Điều này tạo ra áp lực kép cho các doanh nghiệp, vừa phải đối mặt với áp lực thị trường đầy cạnh tranh, vừa phải chịu áp lực từ quản lý hành chính với các quy định chặt chẽ, đôi khi không phù hợp với bản chất thử nghiệm của đổi mới sáng tạo.

Theo ông Phạm Văn Hùng, đổi mới sáng tạo đối với doanh nghiệp Việt Nam, không nhất thiết là phải tạo ra cái gì hoàn toàn mới trên thế giới, mà là làm được điều gì đó mới và hiệu quả trong bối cảnh cụ thể của Việt Nam.

‏‏‏Ông Phạm Trường Giang, Tổng giám đốc Công ty CP Euro House Việt Nam, chia sẻ: ‏‏“Trong quá trình đăng ký để ra mắt một sản phẩm, chúng tôi đã mất một khoảng thời gian rất lớn. Khi đưa sản phẩm ra thị trường, chúng tôi cũng phải bỏ ra nhiều công sức để giới thiệu đến khách hàng. Tuy nhiên, rất nhiều đối thủ cạnh tranh đã công khai sử dụng sản phẩm của chúng tôi, khiến hoạt động kinh doanh gặp khó khăn, tính sáng tạo bị ảnh hưởng đáng kể, tồn kho cũng tăng lên”.‏

‏Theo lãnh đạo doanh nghiệp, hiện nay còn một số bất cập trong cơ chế xử lý. Cụ thể, ‏‏việc xử lý vi phạm còn phụ thuộc nhiều vào chứng cứ, bắt quả tang hàng hóa vi phạm. Trong nhiều trường hợp, dù đã có kết luận giám định khẳng định hành vi xâm phạm, nhưng cơ quan chức năng vẫn yêu cầu phải “bắt giữ trực tiếp hàng hóa đang lưu thông trên thị trường” mới đủ căn cứ xử lý. Điều này dẫn đến tình trạng doanh nghiệp vi phạm vẫn lách luật bằng cách thay đổi địa điểm sản xuất, phân phối nhỏ lẻ để tránh bị bắt quả tang. Doanh nghiệp bị xâm phạm dù có đủ chứng cứ giám định khoa học vẫn gặp khó trong việc bảo vệ quyền lợi chính đáng.‏

‏Cùng với đó, chế tài xử phạt hành chính còn chưa đủ sức răn đe. Ông Giang cho rằng, mức phạt hiện nay theo quy định tại Nghị định 65/2023/NĐ-CP tuy đã tăng cường, nhưng so với lợi nhuận từ việc sản xuất, kinh doanh hàng hóa xâm phạm thì vẫn còn quá thấp. Nhiều doanh nghiệp vi phạm sẵn sàng nộp phạt rồi tiếp tục tái phạm.‏

‏Cuối cùng là cơ chế phối hợp giữa các cơ quan thực thi còn chồng chéo, thiếu tính chủ động. Cụ thể, các cơ quan như Quản lý thị trường, Thanh tra Bộ Khoa học, Công nghệ, Công an kinh tế… đều có thẩm quyền xử lý, nhưng trên thực tế, việc phối hợp còn phân tán, kéo dài thời gian, làm giảm hiệu quả bảo vệ quyền SHTT.

Theo TS. Phạm Minh Huyền, để bảo vệ quyền sáng tạo hiệu quả, Việt Nam cần học tập mô hình của Nhật Bản, Malaysia, Thái Lan – nơi Tòa SHTT có thẩm phán chuyên trách, cơ chế xử lý nhanh và có cả thẩm quyền hình sự. Bà đề xuất: bổ sung thẩm quyền hình sự cho Tòa SHTT, quy định biên chế tối thiểu, đào tạo thẩm phán chuyên môn sâu, và ứng dụng công nghệ thông tin trong xét xử trực tuyến.

Trong khi đó, TS. Vũ Ngọc Dương nhấn mạnh vai trò của tài sản vô hình trong bối cảnh kinh tế số. Ông cho biết: ở nhiều quốc gia, các loại tài sản mới như dữ liệu số, crypto, NFT đã được luật hóa. Việt Nam cũng đã có bước tiến với Luật Công nghiệp Công nghệ số 2025, song vẫn tồn tại “vùng xám pháp lý”. Ông kiến nghị: ban hành nghị định hướng dẫn cụ thể về crypto và NFT, giảm chi phí tuân thủ dữ liệu cho startup, và đào tạo nhân lực SHTT gắn với AI, blockchain.

Từ các góc nhìn khác nhau của các chuyên gia, điểm chung cho rằng, muốn khuyến khích đổi mới sáng tạo, phải có thể chế mạnh để bảo vệ quyền sáng tạo. Đây không chỉ là câu chuyện pháp lý, mà còn là điều kiện để doanh nghiệp yên tâm đầu tư, hội nhập và cạnh tranh toàn cầu.

Chương trình Diễn đàn số 2 vào ngày 11/9/2025 với chủ đề: “Thể chế hoá đổi mới sáng tạo - Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW”, sau thành công tại Diễn đàn số 1: “Hoàn thiện chính sách tài sản trí tuệ - Động lực cho doanh nghiệp đổi mới sáng tạo”, ngày 26/8/2025, tại VCCI, TP. Hồ Chí Minh.

PV