Hành trình tìm kiếm Mã Dọ không hề dễ dàng. Những người thợ hái trà phải vượt qua những con đường mòn cheo leo, len lỏi giữa những vách đá dựng đứng để đến được nơi những cây trà Mã Dọ sinh sống. Khác với những giống trà được trồng và chăm sóc bài bản, Mã Dọ sống hoàn toàn dựa vào tự nhiên, hấp thụ tinh túy của đất trời, của sương sớm và gió núi. Chính vì vậy, số lượng trà Mã Dọ rất hạn chế, việc thu hoạch cũng gặp nhiều khó khăn.
Ông Từ Văn Mười, một người dân gắn bó với nghề hái trà Mã Dọ hàng chục năm, chia sẻ: “Trà Mã Dọ là giống trà rừng, mọc tự nhiên trên núi cao, số lượng cây còn lại không nhiều. Mỗi ngày, một người hái trà chuyên nghiệp cũng chỉ hái được khoảng 1-4kg trà tươi, mà 4kg trà tươi mới làm ra được 1kg trà khô. Người không chuyên thì chỉ hái được một nửa số đó.” Điều này cho thấy sự quý hiếm và giá trị của trà Mã Dọ.
Không chỉ khó khăn trong việc thu hái, quy trình chế biến trà Mã Dọ cũng đòi hỏi sự tỉ mỉ và kinh nghiệm. Sau khi hái về, những búp trà non xanh được lựa chọn kỹ càng, trải đều trên những tấm phên để phơi héo dưới ánh nắng mặt trời. Tiếp theo đó là công đoạn vò, chà trà bằng tay cho đến khi những ngọn trà nhàu nát. Trà sau đó được ủ trong khoảng 3-4 giờ rồi tiếp tục phơi nắng cho đến khi đạt độ chín tới, tỏa ra hương thơm đặc trưng. Tất cả các công đoạn, từ phơi trà, sao trà đến đóng gói, đều được thực hiện thủ công, giữ trọn vẹn hương vị tự nhiên của trà Mã Dọ.
Chính sự quý hiếm và quy trình chế biến công phu đã tạo nên giá trị cao cho trà Mã Dọ. Hiện nay, giá bán của loại trà này lên đến 3 triệu đồng/kg khô. Tuy giá thành không hề rẻ, nhưng trà Mã Dọ vẫn được nhiều người săn đón, đặc biệt là vào dịp Tết Nguyên Đán. Nhiều khách hàng phải đặt trước cả tháng mới có thể sở hữu được loại trà đặc biệt này.
Trà Mã Dọ thành phẩm có màu đen tuyền, khi pha sẽ chuyển sang màu nâu đen rồi nhạt dần thành màu hồng. Khi thưởng thức, người uống sẽ cảm nhận được vị chát nhẹ ban đầu, sau đó là vị ngọt thanh lan tỏa trong cổ họng, cùng với hương thơm nồng nàn, đặc trưng của núi rừng. Chính hương vị độc đáo này đã tạo nên sức hấp dẫn riêng biệt của trà Mã Dọ, khiến những ai đã từng thưởng thức đều khó lòng quên được.
Không chỉ là một loại thức uống, trà Mã Dọ còn mang trong mình những giá trị văn hóa và lịch sử sâu sắc. Tương truyền rằng, xưa kia, vua Gia Long trên đường bôn tẩu đã dừng chân nghỉ ngơi tại đèo Cù Mông. Người dân nơi đây đã dâng lên vua loại trà đặc biệt này. Vua uống xong vô cùng thích thú và từ đó, người dân đã đặt tên cho loại trà này là Mã Dọ, có nghĩa là “dừng ngựa”.
Tuy nhiên, theo thời gian, số lượng cây trà Mã Dọ tự nhiên ngày càng suy giảm do nhiều nguyên nhân, như chiến tranh, cháy rừng và việc khai thác quá mức. Bà Trần Thị Loan, một người dân sống tại xã Xuân Lộc, bày tỏ sự lo lắng: “Số gốc trà tự nhiên hiện nay chỉ còn rất ít sau khi bị tàn phá. Tôi cũng đã ươm cây đem từ rừng về trồng trong vườn nhà nhưng cây không phát triển tốt bằng khi ở trên núi.”
Trước tình hình đó, chính quyền địa phương và các nhà khoa học đã bắt đầu quan tâm đến việc bảo tồn và phát triển giống trà Mã Dọ. Ông Nguyễn Thành Sơn, chủ tịch UBND xã Xuân Lộc, cho biết: “Địa phương đang liên kết, hỗ trợ các trung tâm khoa học tiến hành nghiên cứu, nhân giống trà Mã Dọ để tiến đến sản xuất sản phẩm mang tính đặc trưng của địa phương. Chúng tôi cũng khuyến khích người dân bảo vệ rừng và khai thác trà một cách bền vững.”
Một tín hiệu đáng mừng là vào tháng 12/2024, Hội đồng Khoa học và Công nghệ tỉnh Phú Yên đã nghiệm thu đề tài “Nghiên cứu ứng dụng và phát triển cây trà Mã Dọ tại thị xã Sông Cầu”. Đề tài này đã thành công trong việc nhân giống cây trà Mã Dọ và đưa vào trồng thực nghiệm tại một số địa phương. Đây là một bước tiến quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển giống trà quý hiếm này.
Trà Mã Dọ không chỉ là một loại trà, mà còn là một phần của di sản văn hóa và tự nhiên của vùng đất Phú Yên. Việc bảo tồn và phát triển giống trà này không chỉ mang lại giá trị kinh tế cho người dân địa phương mà còn góp phần giữ gìn những giá trị truyền thống và bảo vệ môi trường tự nhiên. Hy vọng rằng, với sự quan tâm và nỗ lực của các cấp chính quyền, các nhà khoa học và người dân, trà Mã Dọ sẽ mãi mãi là một hương vị đặc biệt, một nét quý hiếm của núi rừng Cù Mông.
Bảo An