Trà là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Việt, nhưng lại ít được nhận thức đầy đủ và thống nhất về nguồn gốc, phát triển cũng như ý nghĩa trong xã hội. Trong khi trà là thức uống phổ biến ở nhiều quốc gia, mỗi quốc gia lại có cách thưởng trà đặc biệt, tạo nên dấu ấn riêng biệt trong văn hóa. Ở Việt Nam, nghệ thuật pha trà không chịu ảnh hưởng trực tiếp từ Trung Quốc hay Nhật Bản mà được hình thành và phát triển qua một phong cách độc đáo, đó chính là “nghệ thuật thưởng trà”.
Giới quý tộc thời phong kiến Việt Nam thưởng thức trà.
Ngày xưa, trà không phải là thức uống dành cho mọi tầng lớp trong xã hội, mà chỉ được sử dụng trong giới quyền quý. Những gia đình cao sang, quý tộc, hay các bậc công hầu đã tạo nên một tác phong mời trà rất thanh tao và trang trọng. Việc mời trà được thực hiện một cách cung kính, khi người mời trà thường nâng tách trà bằng hai tay, thể hiện sự tôn trọng và lịch sự. Hành động này không chỉ đơn thuần là việc mời trà mà còn là một nghi lễ, giúp người được mời hiểu được phần nào phong cách sống và gia phong của người mời. Trước khi uống, người thưởng trà thường nâng tách trà lên và nhẹ nhàng ngửi hương trà, rồi từ tốn nhấp từng ngụm nhỏ để cảm nhận vị ngon của trà. Từ đó, người uống trà có thể cảm nhận được tâm tình, tấm lòng của người pha trà.
Văn hóa uống trà thời phong kiến
Thói quen uống trà ở Việt Nam, đặc biệt là trong giai đoạn phong kiến, đã thúc đẩy sự phát triển của các phương tiện pha trà và thưởng trà. Nhà văn Phạm Đình Hổ (1768-1839) trong tác phẩm Vũ trung tùy bút đã mô tả sự đua đòi, ham mê trà của giới quý tộc. Ông viết: "Trong nước vô sự, các nhà quý tộc, các bậc công hầu, các con em nhà quý thích đều đua chuộng xa xỉ, có khi mua một cái ấm chén, phí tổn đến vài mươi lạng bạc". Sự ham mê trà đã đi đến mức độ mà người ta sẵn sàng chi tiêu một khoản tiền lớn để sở hữu những bộ ấm chén đẹp, hoặc tìm kiếm những loại trà ngon từ các phố buôn, thậm chí gửi tầu buôn để đặt trà từ xa. Tuy nhiên, với Phạm Đình Hổ, trà không chỉ đơn giản là thức uống, mà là một phần của văn hóa và lối sống thanh nhã. Ông nhận xét: "Chè Tàu thú vị ở chỗ tinh nó sạch sẽ, cái hương của nó thơm tho".
Trà là một phương tiện giao tiếp đặc biệt trong xã hội phong kiến. Đó là cách thức kết nối giữa những người đàm đạo, tạo nên không gian giao tiếp không chỉ với người khác mà còn với chính mình. Uống trà trong những thời khắc tĩnh lặng giúp con người tĩnh tâm, chiêm nghiệm cuộc sống và tìm lại sự hòa hợp với thiên nhiên. Phạm Đình Hổ cũng cho rằng, việc thưởng trà không chỉ là hành động uống, mà là một quá trình của sự giao cảm, một phương pháp thanh lọc tâm hồn. Ông viết: "Buổi sớm gió mát, buổi chiều trăng trong, với bạn rượu làng thơ cùng làm chủ khách mà ung dung pha ấm chè Tàu ra thưởng thức thì có thể tính được mộng trần, rửa được lòng tục."
Trà không thể thiếu trong đám cưới và đám hỏi của người Việt Nam
Trà trong các dịp lễ Tết và cưới hỏi
Trà không chỉ gắn liền với cuộc sống thường nhật mà còn đóng một vai trò quan trọng trong các dịp lễ Tết và cưới hỏi của người Việt. Tết Nguyên Đán là dịp để gia đình sum họp, đoàn tụ và những tách trà ấm nóng là sợi dây vô hình kết nối mọi người lại gần nhau hơn. Những buổi sáng đầu năm, cùng nhau nhâm nhi một tách trà nóng trong không khí se lạnh của mùa xuân, trò chuyện về những câu chuyện cũ và chúc nhau những điều may mắn là một phong tục đẹp của người Việt. Trong những khoảnh khắc này, trà trở thành một phần không thể thiếu trong không gian sum vầy và là phương tiện để thể hiện sự quan tâm và tình cảm giữa các thành viên trong gia đình.
Trong phong tục cưới hỏi của người Việt, trà cũng đóng vai trò quan trọng. Thức uống này là một phần không thể thiếu trong nghi lễ của các gia đình trong dịp cưới hỏi. Từ "miếng trầu nên duyên", trà là một vật phẩm tượng trưng cho tình cảm gắn bó, bền chặt giữa hai gia đình. Dù là trong các nghi lễ hay ngày lễ Tết, trà đều là một phần quan trọng thể hiện sự kính trọng và lễ nghĩa. Trà không chỉ là thức uống mà còn là biểu tượng của sự gắn kết, là cầu nối giữa các thế hệ và gia đình, giúp chúng ta tưởng nhớ về quá khứ và hy vọng về tương lai.
Trà: Biểu tượng của văn hóa và đạo lý người Việt
Từ xa xưa đến nay, văn hóa trà Việt Nam không chỉ tồn tại trong mỗi tách trà mà còn thể hiện qua các nghi lễ, qua cách thưởng trà của mỗi người. Trà là sự kết hợp giữa thiên nhiên và con người, giữa đất và trời, mang đến sự thư thái, nhẹ nhàng và những giá trị tinh thần cao quý. Mỗi tách trà đều mang trong mình những câu chuyện, những giá trị văn hóa đặc biệt, giúp người thưởng trà không chỉ cảm nhận hương vị mà còn cảm nhận được sự thanh tao trong tâm hồn.
Trà trong văn hóa Việt Nam, dù ở thời đại nào, vẫn giữ được những nét đẹp vốn có của dân tộc. Trà không chỉ là thức uống, mà còn là một phần của văn hóa, của sự giao tiếp, của sự kết nối con người với thiên nhiên và với nhau. Trong thế giới bộn bề, trà giúp con người tìm lại sự bình yên trong tâm hồn, kết nối những trái tim lại gần nhau, và cũng là cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Từ đó, văn hóa trà Việt Nam tiếp tục được gìn giữ và phát huy, trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống tinh thần của người dân Việt.