Trên đỉnh U Bò quanh năm sương phủ trắng, giữa đại ngàn Tây Bắc đầy bí ẩn và hùng vĩ, có những gốc chè cổ thụ vẫn trầm lặng sinh trưởng suốt trăm năm. Không chỉ là thực vật, những cây chè Shan tuyết ấy đã trở thành một phần ký ức của đất trời Bắc Yên, là chứng nhân sống cho mối giao hòa sâu sắc giữa con người và thiên nhiên một di sản quý giá đang được gìn giữ, trân trọng như chính linh hồn của núi rừng.
Một gốc chè cổ thụ trên đỉnh U Bò.
Tặng phẩm của trời cao và bàn tay người bản địa
Nằm ở độ cao từ 1.500 đến 2.000 mét so với mực nước biển, các xã Tà Xùa, Háng Đồng và Làng Chếu là “thánh địa” của chè Shan tuyết cổ thụ. Những gốc chè cao đến 5 mét, đường kính thân cây có thể lên tới 40 cm, tuổi đời trăm năm vẫn đâm chồi, nở lộc trong giá lạnh và mây mù. Trên đỉnh U Bò cheo leo, nơi bản Chống Tra thuộc xã Háng Đồng, muốn đến được những gốc chè cổ, người ta phải cuốc bộ hàng giờ đồng hồ, vượt qua rừng già và triền núi dốc đứng. Ở nơi ấy, mỗi búp chè là kết tinh của đất trời và thời gian.
Đặc biệt, năm 2019, 200 cây chè ở bản Bẹ, xã Tà Xùa đã được công nhận là Cây Di sản Việt Nam một minh chứng sống cho giá trị lịch sử, sinh thái và văn hóa đặc biệt của vùng chè Bắc Yên. Theo Viện Dược liệu Việt Nam, giống chè cổ nơi đây thuộc Camellia sinensis var. assamica, chứa hàm lượng cao các chất polyphenol, catechin, theanine và đặc biệt là EGCG một hợp chất được khoa học chứng minh có khả năng kháng viêm, hỗ trợ điều hòa huyết áp và ức chế tế bào ung thư.
Hương trà nơi đây có chiều sâu đặc trưng, một chút dã quỳ hoang dại, một chút gỗ thông mộc mạc, thoảng cả mùi khói bếp.
Khí hậu độc đáo, vi sinh thiên nhiên tạo hương tầng tầng lớp lớp
Không phải ngẫu nhiên mà chè U Bò có hương vị đặc biệt đến thế. Vi khí hậu trên đỉnh núi nơi quanh năm mây phủ, độ ẩm cao, đất bazan tơi xốp và ánh sáng gián tiếp đã khiến cây chè phát triển chậm, tích tụ dưỡng chất và tinh dầu một cách tối ưu. Nhờ vậy, hương trà có chiều sâu đặc trưng: một chút dã quỳ hoang dại, một chút gỗ thông mộc mạc, thoảng cả mùi khói bếp từ những căn nhà sàn xa xôi.
Mỗi tách trà từ chè cổ thụ như gói cả một không gian sống vào trong hương vị: đầu chát nhẹ, hậu ngọt sâu, ấm áp như nắng sớm Tây Bắc và sóng sánh như rượu núi. Đó không chỉ là thức uống đó là một trải nghiệm đầy cảm xúc.
Một mẻ trà ngon là mẻ trà có chút mùi khói, hơi chát đầu lưỡi và ngọt hậu sâu.
Nghệ thuật hái và chế biến: Giữ hồn rừng trong từng sợi trà
Chè cổ U Bò không chỉ quý vì tuổi đời cây, mà còn vì nghệ thuật làm trà truyền thống được gìn giữ qua nhiều thế hệ. Người dân không dùng dao kéo, mà hái bằng tay, lựa đúng "một tôm hai lá" phần non nhất, chứa nhiều dưỡng chất nhất. Thời điểm hái cũng quan trọng: phải vào sáng sớm, khi sương vẫn còn vương trên búp.
Quá trình sao trà cũng là cả một nghệ thuật. Những nghệ nhân như anh Hạng A Thông (bản Làng Sáng, Háng Đồng) cho biết: “Chè phải sao tay, lửa đều, phải nghe được tiếng lá trà kêu mới chuẩn. Mẻ trà ngon là mẻ có chút mùi khói, hơi chát đầu lưỡi và ngọt hậu sâu”. Mỗi mẻ trà chỉ vài ký, làm thủ công hoàn toàn, không chất bảo quản hay phụ gia giữ trọn vẹn tinh chất của rừng.
Từ tách trà đến sinh kế: Cây chè giúp đổi đời
Từ chỗ là thức uống truyền thống của đồng bào, chè Shan tuyết Bắc Yên ngày nay đã vươn lên thành sản phẩm chủ lực, góp phần giảm nghèo cho hàng trăm hộ dân. Theo thống kê, Bắc Yên có hơn 420 ha chè cổ thụ đang cho thu hoạch, với hơn 535 hộ trồng mới từ năm 2016 đến nay. Riêng xã Tà Xùa có tới 341 hộ trồng chè với thu nhập trung bình 100 triệu đồng/ha/năm trong đó 70% là lãi.
Giá chè khô dao động từ 400.000 đến 500.000 đồng/kg, một số dòng trà đặc biệt có thể đạt vài triệu đồng/kg. Nhờ cây chè, 68 hộ ở Tà Xùa đã thoát nghèo từ năm 2021 đến nay.
Không chỉ dừng lại ở trồng và chế biến, người dân đã kết hợp chè với du lịch cộng đồng. Các homestay như A Châu, Thào Coffee, Nhà H’Mông Shan Tuyết đã mang đến cho du khách trải nghiệm thưởng trà giữa mây trời Tà Xùa một hành trình đánh thức mọi giác quan.
Phát triển bền vững: Gìn giữ di sản sống
Cùng với việc bảo tồn giống chè cổ, huyện Bắc Yên đã chú trọng xây dựng thương hiệu và phát triển bền vững. Năm 2024, “Chè Tà Xùa Bắc Yên” được cấp nhãn hiệu chứng nhận, 5 sản phẩm đạt chuẩn OCOP 3-4 sao, mở rộng thị trường trong nước và quốc tế. Hợp tác xã Nông nghiệp và bảo tồn văn hóa dân tộc Pla là mô hình điển hình: 17 hộ dân liên kết trồng hơn 18 ha chè hữu cơ, kết hợp khu giới thiệu sản phẩm và không gian trải nghiệm trên diện tích 2.000 m².
Anh Mùa A Lệnh, Giám đốc HTX Pla, chia sẻ: “Chè không chỉ mang lại kinh tế, mà còn giúp chúng tôi gìn giữ văn hóa dân tộc. Trà là cầu nối giữa người – rừng – đất, và cả giữa những thế hệ”.
Chè cổ thụ trên đỉnh U Bò không chỉ là sản vật của núi rừng, mà còn là một phần ký ức, linh hồn và sinh kế của đồng bào Tây Bắc. Mỗi búp chè không chỉ đậm đà vị đất trời, mà còn thấm đẫm mồ hôi, tâm huyết và niềm tin vào một tương lai bền vững. Trong thời đại mà con người càng cần sự kết nối với tự nhiên, thì một tách trà từ đỉnh U Bò chính là lời thì thầm sâu lắng của rừng thiêng di sản sống mãi không tàn phai.