Về Lạc Thịnh ăn Tết cơm Đe.
Trong một năm, người Mường Rậm, xã Lạc Thịnh thường tổ chức ăn 3 cái tết, đó là Tết Cổ truyền dân tộc,Tết Độc Lập 2-9 và Tết cơm đe. Trong 3 cái tết thì Tết cơm Đe được người Mường Rậm coi trọng và tổ chức trang trọng và linh đình không kém gì ngày Tết Nguyên đán. Những ngày này, con cháu của làng dù đi làm ăn, sinh sống ở đâu cũng đều cố gắng thu xếp công việc, kịp về đông đủ. Năm nay, không khí đón Tết cơm đe của người Mường Rậm, xã Lạc Thịnh, huyện Yên Thủy như vui tươi hơn, phấn khởi hơn, người người, nhà nhà đều háo hức, phấn khởi đón Tết Đe trong tiết trời đã lập Đông nhưng vô cùng ấm áp như tiết trời xuân.
Đây là một cái Tết độc đáo của người dân Mường Rậm, vì chỉ duy nhất người dân ở Lạc Thịnh mới tổ chức Tết cơm đe. Trên mâm cúng Tết bao giờ cũng phải có cơm Đe, Cơm được làm bằng gạo nếp thơm, sau đó trộn ủ với men bằng lá cây rừng. Đây là thứ quan trọng nhất trong mâm cúng Tết cơm đe, với với các sản vật sẵn có của núi rừng bao gồm măng giang, mướp luộc, sôi đồ, vừng rang.
Nghi thức làm Tết đe thường được các gia đình làm từ chiều hôm 25 hoặc sáng ngày 26 khi chưa có ánh nắng mặt trời. Vì theo quan niệm của người Mường Rậm, lúc tinh mơ là khoảng thời gian linh thiêng và mát mẻ nhất. Mâm lễ dâng lên ông bà, tổ tiên được đặt chính giữa hướng ngôi nhà sàn. Chủ nhà sẽ mời các thầy Mo có uy tín trong làng đến cúng hoặc tự cúng, cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, vạn vật tốt tươi, con người khỏe mạnh.
Ngày nay, kinh tế xã hội phát triển, sau khi cúng cơm chay dâng lên tổ tiên, các gia đình còn tổ chức kết hợp cúng cả lễ Cơm mới bao gồm các đồ ăn mặn như cá nướng, thịt lợn, thịt trâu nướng, thịt gà luộc, rau đồ…
Nghệ nhân Quách Thị Sơn (bên trái) chia sẻ về quá trình làm cơm Đe.
Sau lễ cúng Cơm Đe, cơm mới là lúc cả gia đình cùng ngồi quây quần, tụ hợp bên mâm cỗ, hưởng lộc. Đến Sáng 26 tháng 10 âm lịch là anh em, bạn bè thân thích gần xa đến để chung vui cùng với gia chủ. Mỗi người đều thưởng thức một chút cơm đe để lấy may mắn, mạnh khỏe.
Điều này đã trở thành nét văn hóa không thể thiếu được của người dân mường Rậm. mặc dù, ngày nay, khi cuộc sống đã phát triển, ấm no, hạnh phúc hơn, người dân mường Rậm càng coi trọng tết cơm Đe hơn và luôn coi đó là nét đẹp văn hóa, bản sắc của dân tộc, phải gìn giữ và phát huy.
Đây là lễ hội truyền thống đã có từ rất lâu đời ở vùng mường Trác và mường Rậm, xã Lạc Thịnh. Lễ hội gắn với nền nông nghiệp lúa nước, mang ý nghĩa tôn kính các vị thần linh, tưởng nhớ 2 vị tướng đi đánh giặc là người đã có công giúp đỡ dân Mường; cầu mong vạn vật phát triển thuận lợi, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
Xung quanh Tết cơm Đe ở Mường Rậm có rất nhiều truyền thuyết khác nhau như: Ngày xưa, có một vị tướng đem quân đi đánh giặc. Nhưng trận ấy ông chẳng may bị thua, ông cùng đoàn tùy tùng vượt qua núi rừng Trường Sơn chạy về vùng Yên Thủy. Đến khu vực xã Lạc Thịnh thì trời đã chuyển sang ngày 26 tháng 10 (âm lịch). Vừa bị đau, vừa đói, vị tướng đã gõ cửa nhà một người dân tộc Mường ở đây xin nghỉ lại. Vì nhà nghèo không có lương thực dự trữ, chủ nhà đành luộc đu đủ và măng giang để vị tướng và tùy tùng ăn tạm. Đang ăn những thứ đó với vừng rang giã nhỏ không có muối thì chủ nhà chợt nhớ ra là còn có ít cơm Đe đang ủ, chuẩn bị nấu rượu dùng vào dịp Tết Nguyên đán, vội lấy ra mời vị tướng. Sáng hôm sau, trước khi đi, cảm kích trước tấm lòng của người dân ở đây và thương dân nghèo đói, vị tướng đã lập đàn cúng thần cầu mưa.
Thật linh thiêng, vị tướng cúng xong thì trời đổ mưa, dân làng ai cũng vui mừng khôn xiết. Biết ơn vị tướng, hàng năm cứ đúng ngày 26/10 (âm lịch) người dân ở đây lại tổ chức Tết cơm Đe. Vật cúng trong mâm chính là những thứ mà vị tướng trước kia đã ăn, nhất là món cơm Đe là thứ không thể thiếu. Và cũng thật ngẫu nhiên, cứ đúng vào dịp 26/10 (âm lịch) hằng năm thì ở vùng Mường Rậm trời lại đổ cơn mưa, không to thì nhỏ, làm cho không khí ngày Tết cơm Đe càng thêm dư vị.
Hay như một truyền thuyết khác được người dân truyền miệng lại đó là ngày xưa, có hai ông Lang Cun tên là Cun rậm và Đạo trác đã có công khai phá, dựng lên mảnh đất Mường Rậm, Mường Trác ngày nay. Ông Lang Cun là người trị vì, cai quản cả Tổng Rậm, với mong muốn “quốc thái, dân an”, vì thấy đời sống nhân dân vô cùng cực khổ, nhà giàu thì ít, nhà nghèo lại nhiều hơn nên trước khi qua đời, Lang Cun dặn lại các dòng tộc, dòng họ và con cháu là sau khi thu găt vụ mùa xong, dân lúc này mới có gạo nếp để ăn và cúng tổ tiên thì làm bữa cơm chay để cúng Thành Hoàng làng, ông bà tổ tiên trong gia đình, cầu sức khoẻ, bình an, làm ăn phát đạt.
Màn trình tấu chiêng Mường mở đầu lễ hội cơm Đe năm 2023.
Nhưng cũng có bậc cao niên kể lại rằng, vào thời xa xưa, có một vị quan của làng đi xứ, trước khi đi đã dặn dân làng, lấy ngày đi của ông làm ngày giỗ, vì đi sứ thì không biết còn sống hay chết để trở về quê hương.
Có thể thấy được với truyền thuyết hay tích nào đi chăng nữa, thì sự thật hiện hữu là lễ Tết cơm Đe của người Mường Rậm, xã Lạc Thịnh đến ngày nay vẫn được lưu truyền, gìn giữ, là nét văn hóa không thể thiếu trong đời sống của người dân nơi đây mỗi khi đến ngày 26 tháng 10 âm lịch hàng năm. Khi mà mọi công việc đồng áng đã đã thu hoạch, để tưởng nhớ, tri ân tổ tiên, người dân nơi đây lại tổ chức Tết cơm Đe, cơm mới. Đây cũng là dịp để gia đình tụ họp bên người người thân. Chúc nhau bình an, hạnh phúc và may mắn.
Vào ngày Tết cơm Đe, không chỉ có gia đình mà bạn bè hay du khách đến các gia đình cũng được coi là khách quý, mọi người cùng nhau thưởng thức món cơm Đe, nâng chén rượu ngọt để chúc nhau sức khoẻ, may mắn và bình an. Vậy là một Tết đe nữa lại về,Tết đe năm nay cũng rất đặc biệt, mặc dù sáng sớm đón một trận mưa lớn, nhưng thời tiết như chiều lòng người, càng về sáng trời quang mây tạnh, không khí ấm áp giữa tiết mùa đông. Điều này hy vọng sẽ mang lại một năm may mắn, bình an trong làm ăn của người dân Mường Rậm xã Lạc Thịnh huyện Yên Thủy tỉnh Hòa Bình. Đây là một nét văn hóa cần được bảo tồn và phát huy.
PHI LONG/VPTB