Việc Cục Sở hữu trí tuệ cấp Giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý số 00149 cho chè xanh Shan tuyết và chè Phổ Nhĩ sống Shan tuyết “Tủa Chùa” ngày 06/11/2025 không chỉ là một cột mốc pháp lý, mà còn đánh dấu bước ngoặt chiến lược trong hành trình nâng tầm thương hiệu. Đây là cơ hội để gia tăng giá trị sản phẩm, thúc đẩy phát triển bền vững cho vùng núi Điện Biên. Với vai trò quản lý, Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Điện Biên sẽ giám sát chất lượng, truy xuất nguồn gốc và bảo vệ danh tiếng, tạo nền tảng vững chắc để chè Shan tuyết Tủa Chùa mở rộng thị trường trong nước và quốc tế.
Gắn biển cây di sản Việt Nam cho cây chè Shan tuyết Tủa Chùa.
Xã Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên không chỉ được biết đến như vùng đất văn hóa đặc sắc của cộng đồng người Mông, nơi chợ phiên, lễ hội và ẩm thực luôn mang đậm tinh thần núi rừng. Điều khiến du khách và giới nghiên cứu rung động sâu xa chính là quần thể chè Shan tuyết cổ thụ, di sản sống giữa đại ngàn. Người Mông nơi đây gọi cây chè là “cây bất tử”. Ngay cả những già làng tóc bạc, chứng nhân của nhiều đổi thay lịch sử, cũng không thể nhớ nổi cây chè có từ bao giờ. Sự trường tồn đó được khẳng định bằng quyết định năm 2022 của Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam, công nhận 100 cây chè Shan tuyết cổ thụ tại thôn Sín Chải và thôn Hấu Chua là Cây di sản Việt Nam. Đó là minh chứng sinh động cho giá trị độc nhất vô nhị về sinh thái và văn hóa của giống chè này.
Mẫu chè xanh Shan tuyết Tủa Chùa.
Không chỉ sở hữu những cây chè hàng trăm năm tuổi, Tủa Chùa còn là vùng chè đang mở rộng diện tích trồng mới. Từ năm 1990 đến 2015, người dân đã phát triển thêm hơn 300 ha chè Shan tuyết. Sự kết hợp giữa nguồn gen bản địa quý hiếm và diện tích trồng mới tạo nên hệ sinh thái chè vừa đồng nhất, vừa bền vững, đặt mục tiêu hướng đến chất lượng cao, sản lượng ổn định, điều mà nhiều vùng chè cổ thụ khác khó đạt được.
Danh tiếng của chè Shan tuyết Tủa Chùa đã được chứng nhận trong hơn một thập kỷ. Năm 2014, sản phẩm được vinh danh là nông sản tiêu biểu toàn quốc; đến 2023, tiếp tục được công nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh. Hai dòng sản phẩm chủ lực – chè xanh Shan tuyết và chè phổ nhĩ sống Shan tuyết đều sử dụng nguyên liệu là búp một tôm hai đến ba lá non, thể hiện sự khắt khe trong tuyển chọn và tuân thủ tri thức bản địa.
Mẫu chè Phổ Nhĩ sống Shan tuyết ép bánh.
Chè xanh Shan tuyết Tủa Chùa có cánh chè chắc, xoăn chặt; nước pha trong, xanh vàng và sánh nhẹ. Hương trà thanh khiết, tự nhiên; vị chát dịu mở ra hậu vị bền, ngọt sâu. Phân tích hóa học cho thấy hàm lượng tanin đạt 36,75 – 41,94%, chất hòa tan 45,68 – 56,34%. Đây là những chỉ số đặc trưng cho sự dồi dào của polyphenol và acid amin, những hợp chất quyết định độ đậm, độ ngọt và khả năng chống oxy hóa của trà.
Trong khi đó, chè phổ nhĩ sống Shan tuyết mang sắc nước nâu đậm, sánh nhẹ, hương lá xanh tươi quyện mùi vỏ quả tắc và chút hương gỗ mục. Hàm lượng tanin 29,55 – 36,75% và chất hòa tan 45,33 – 51,94% tạo nên một phong vị trầm ấm và sâu lắng, phù hợp với người yêu trà lên men nhẹ.
Những đặc tính hóa học nổi trội này không phải ngẫu nhiên mà có. Chúng bắt nguồn từ điều kiện địa lý đặc hữu của Tủa Chùa. Vùng chè phân bố trên các triền núi cao từ 800m trở lên, khí hậu mát lạnh quanh năm, độ ẩm cao, đất giàu hữu cơ và cây chè mọc xen trong rừng tự nhiên. Địa hình dốc về phía Nam giúp búp chè hấp thu ánh sáng tối ưu, tăng khả năng tổng hợp tanin. Đặc biệt, đất tại đây có hàm lượng lân tổng số cao, yếu tố quan trọng đối với sự phát triển rễ và quá trình tổng hợp phenol, tiền chất của tanin. Hàm lượng đạm tự nhiên ở mức vừa phải giúp cây chè duy trì hoạt động enzyme ổn định, tạo điều kiện lý tưởng cho sự tích lũy tanin và chất hòa tan.
Các vi lượng thiết yếu như magie, kẽm, đồng cũng hiện diện ở mức cân bằng, hỗ trợ quá trình quang hợp và tổng hợp polyphenol diễn ra bền vững. Một khi các điều kiện sinh thái đặc hữu này được “đóng dấu” bằng chỉ dẫn địa lý, chúng trở thành bằng chứng pháp lý và khoa học, khẳng định sự độc đáo mà không vùng chè nào có thể sao chép.
Song thiên nhiên chỉ là một nửa của giá trị. Nửa còn lại nằm trong kỹ năng, sự cẩn trọng và tri thức của người Mông làm chè ở Tủa Chùa. Họ canh tác theo phương pháp tự nhiên: sử dụng phân hữu cơ, không hóa chất hay thuốc bảo vệ thực vật. Cách hái thủ công, chỉ lấy búp một tôm hai đến ba lá, giữ nguyên độ non và tinh dầu. Trong chế biến, từng công đoạn sao, vò, lên men hay diệt men đều được kiểm soát bằng kinh nghiệm truyền đời, với độ chính xác mà máy móc khó có thể thay thế. Đóng gói tại chỗ giúp bảo toàn hương vị và đảm bảo truy xuất nguồn gốc minh bạch, yếu tố ngày càng quan trọng trong thị trường nông sản hiện đại.
Ở độ cao hơn 1.400m, những cây chè Shan tuyết Tủa Chùa vẫn đứng lặng giữa sương gió, tiếp tục nuôi dưỡng mạch sống của núi rừng. Từ những búp non phủ lông tơ trắng ấy, người Mông tạo nên những mẻ trà mang đậm bản sắc. Và giờ đây, với chỉ dẫn địa lý số 00149, chè Shan tuyết Tủa Chùa chính thức có “tấm hộ chiếu” để bước vào thị trường trong nước và quốc tế với vị thế mới: không chỉ là thức uống, mà là di sản văn hóa, sinh thái được bảo chứng bằng khoa học, pháp lý và niềm tự hào của cả một vùng đất.