Theo thống kê, sau sát nhập, tỉnh Phú Thọ có 2.778 di tích, trong đó 979 di tích được xếp hạng (6 di tích quốc gia đặc biệt, 176 di tích cấp quốc gia, 797 di tích cấp tỉnh), 6 bảo vật quốc gia cùng hàng nghìn di vật, cổ vật được lưu giữ tại Bảo tàng Hùng Vương, các Bảo tàng tư nhân và các di tích lịch sử, văn hóa của tỉnh. Cộng hưởng thêm di sản phong phú của Hòa Bình - cái nôi của văn hóa Hòa Bình nổi tiếng khắp Đông Nam Á và Vĩnh Phúc - vùng đất lưu giữ nhiều công trình kiến trúc, di tích nghệ thuật độc đáo, kho tàng di sản chung của vùng càng trở nên đồ sộ, giàu sức hấp dẫn.
Các nghệ nhân Mường biểu diễn nghi lễ truyền thống tại lễ hội văn hóa Phú Thọ, góp phần bảo tồn và phát huy bản sắc dân tộc.
Trong những năm qua, các địa phương tập trung thực hiện công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa theo Luật di sản văn hóa và các văn bản quy phạm pháp luật khác. Các di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh được nhận diện, kiểm kê, công bố, làm cơ sở cho việc xây dựng và triển khai kế hoạch đầu tư bảo tồn và phát huy giá trị.
Công tác lập hồ sơ khoa học đề nghị xếp hạng di tích các cấp và hồ sơ khoa học đề nghị đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia được thực hiện thường xuyên. Công tác quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị di sản được gắn với giáo dục truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc và gắn với phát triển du lịch. Nhiều điểm di tích, các nghi lễ, lễ hội truyền thống đã thu hút ngày càng nhiều du khách, thúc đẩy phát triển ngành du lịch, phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Người Mường, được xem là một trong những cư dân bản địa lâu đời nhất, tập trung chủ yếu ở các huyện Thanh Sơn, Tân Sơn, Yên Lập. Văn hóa Mường tại đây mang những đặc trưng riêng biệt, là sự kết tinh của mối giao lưu, tiếp biến với văn hóa Kinh và các dân tộc khác trong khu vực Trung du và miền núi phía Bắc.
Văn hóa vật thể Mường được thể hiện qua kiến trúc, trang phục và dụng cụ lao động truyền thống, giữ gìn bản sắc dân tộc.
Văn hóa Phi vật thể: Là linh hồn của cộng đồng, nổi bật với Mo Mường - một loại hình văn hóa tâm linh, tín ngưỡng, chứa đựng lịch sử, triết lý nhân sinh sâu sắc; dân ca, dân vũ như hát Xoan Mường, ví Mường, các điệu múa chiêng Mường rộn ràng. Đặc biệt, Lễ hội Khu Ra Tát hay các nghi lễ vòng đời người vẫn được duy trì, tạo nên bức tranh văn hóa đa sắc màu.
Những giá trị văn hóa đặc sắc của người Mường là di sản quý, góp phần làm phong phú bản đồ văn hóa tỉnh Phú Thọ.
Trong những năm gần đây, công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Mường đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận. Tỉnh Phú Thọ đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ, đầu tư xây dựng các nhà văn hóa, điểm sinh hoạt cộng đồng tại các xã có đông đồng bào Mường sinh sống. Các nghệ nhân được tôn vinh, hỗ trợ truyền dạy nghề truyền thống cho thế hệ trẻ.
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu, công tác bảo tồn di sản Mường vẫn đối mặt với không ít thách thức. Quá trình đô thị hóa và hội nhập khiến nhiều giá trị văn hóa truyền thống có nguy cơ mai một. Thế hệ trẻ người Mường ngày càng ít sử dụng tiếng mẹ đẻ, nhiều thanh niên ra thành phố học tập, làm việc, ít quan tâm đến việc học hỏi văn hóa truyền thống. Số lượng nghệ nhân am hiểu Mô Mường, biết dệt thổ cẩm, thổi khèn ngày càng giảm và chủ yếu ở lứa tuổi cao.
Hơn nữa, nhiều lễ hội truyền thống đang dần bị đơn giản hóa hoặc biến tướng theo hướng thương mại, làm phai nhạt giá trị văn hóa nguyên bản. Công tác số hóa, lưu trữ tài liệu về văn hóa Mường còn hạn chế, chưa có hệ thống tài liệu hoàn chỉnh để phục vụ công tác nghiên cứu và giáo dục.
Do đó, để biến di sản văn hóa Mường thành động lực thực sự cho sự phát triển, cần có những giải pháp đồng bộ và lâu dài:
Thứ nhất, tăng cường công tác giáo dục, nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản. Cần đưa nội dung văn hóa Mường vào chương trình giáo dục địa phương, tổ chức các câu lạc bộ văn hóa dân tộc tại các trường học ở vùng đồng bào sinh sống. Đồng thời, tuyên truyền rộng rãi trên các phương tiện truyền thông để người dân hiểu rõ giá trị và tầm quan trọng của việc gìn giữ bản sắc văn hóa.
Thứ hai, đầu tư nguồn lực cho công tác bảo tồn một cách bài bản và khoa học. Cần thiết lập quỹ hỗ trợ bảo tồn di sản, hỗ trợ nghệ nhân truyền dạy nghề, xây dựng bảo tàng, trung tâm lưu trữ và giới thiệu văn hóa Mường. Đẩy mạnh công tác số hóa tư liệu, ghi âm, quay phim các hoạt động văn hóa truyền thống để lưu giữ cho thế hệ sau.
Thứ ba, kết hợp bảo tồn với phát triển du lịch văn hóa bền vững. Xây dựng các tuyến du lịch trải nghiệm văn hóa Mường, phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn làng văn hóa truyền thống. Hỗ trợ phát triển sản phẩm thủ công mỹ nghệ, tạo thu nhập cho đồng bào từ hoạt động văn hóa, qua đó tạo động lực cho việc gìn giữ nghề truyền thống.
Thứ tư, khuyến khích sự tham gia tích cực của cộng đồng trong công tác bảo tồn. Phát huy vai trò của các già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng. Tổ chức thường xuyên các lễ hội, ngày hội văn hóa để duy trì và lan tỏa các giá trị truyền thống.
Di sản văn hóa Mường không chỉ là dấu ấn lịch sử mà còn là nguồn lực quý giá cho sự phát triển bền vững của Phú Thọ. Việc gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa Mường đòi hỏi sự chung tay của cả hệ thống chính trị, cộng đồng và mỗi người dân. Khi di sản được bảo tồn đúng cách và khai thác hiệu quả, nó sẽ trở thành động lực mạnh mẽ thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, góp phần làm phong phú thêm bản sắc văn hóa Phú Thọ và nâng cao vị thế của tỉnh trên bản đồ du lịch văn hóa Việt Nam.
Thanh Phong - Lê Hải