Hòa Bình: Giữ gìn, bảo tồn và phát huy văn hóa Dân tộc Mường

Được xem là văn hoá tiêu biểu nhất, người Mường cùng với các dân tộc anh em khác làm nên nền văn hoá Hoà Bình tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Hiện nay, văn hoá truyền thống dân tộc Mường đã và đang trở thành tài nguyên quý giá được khơi dậy, phát huy mạnh mẽ, tạo động lực quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, mang đến những đổi thay toàn diện trên quê hương Hoà Bình.

Tại  bản Mường Luỹ Ải bình yên, nếp nhà của nghệ nhân ưu tú Bùi Văn Khẩn, xã Phong Phú, huyện Tân Lạc (Hòa Bình) mang đặc điểm kiến trúc cổ xưa của vùng Mường Bi. Ngôi nhà sàn 1 gian, 2 chái, làm từ gỗ, nứa, tre. Tầng dưới cùng (gầm nhà sàn) vẫn giữ nền đất, là nơi để dụng cụ sản xuất như khung cửi, dao, cung, nỏ. Tầng quan trọng nhất của ngôi nhà là tầng giữa làm nơi thờ tự và sinh hoạt, nghỉ ngơi của các thành viên trong gia đình. Về tầng gác tuy đã giản tiện nhiều so với trước kia nhưng già Khẩn vẫn giữ lại một phần nhỏ để cất giữ kỷ vật truyền thống của gia đình, gồm 1 xanh đúc bằng đồng, 3 cặp trò ổ (dụng cụ đựng chăn, màn, áo, gối, trang sức… của cô dâu khi về nhà chồng) đã được lưu giữ qua nhiều thế hệ.

Già Khẩn cho biết: Xưa kia, người Mường Bi lập bản, lập Mường, xây dựng cuộc sống được sáng tạo trên cơ sở kinh nghiệm thực tiễn. Tất cả những điều này được ghi rõ trong sử thi "Đẻ đất, đẻ nước” của người Mường và được lưu giữ đến ngày nay. Nhà sàn của người Mường cổ có hình dáng kiến trúc 4 mái dốc theo hình con rùa. Làm nhà, người Mường coi trọng cầu thang, cửa chính, máng nước sinh hoạt, cối đuống… Vì thế, dù nhà to hay nhà nhỏ, những bộ phận này luôn được đặt đúng vị trí. Không chỉ giữ nét đặc sắc nhà sàn Mường, già Khẩn còn là một trong những nghệ nhân nắm giữ mo Mường, luôn đau đáu với việc bảo tồn phong tục, tập quán của người Mường Bi.

Sinh ra, lớn lên ở thị trấn Vụ Bản (Lạc Sơn), khi trưởng thành định cư ở thôn 168, xã Vĩnh Tiến (Kim Bôi), nghệ nhân Bùi Tiến Xô (70 tuổi) là một trong những người tâm huyết nhất bảo tồn, phát huy bản sắc văn hoá Mường. Trong không gian riêng tư nhưng mang đậm hồn Mường, ông dành vị trí trang trọng nhất  trưng bày khối gia tài đồ sộ với 55 chiếc chiêng, trong đó có 18 chiêng cổ, 28 chiêng kim, còn lại là chiêng thâu. Cùng với giữ nếp nhà sàn, sưu tầm chiêng Mường, ông tích cực truyền dạy miễn phí nghệ thuật chiêng Mường cho hàng trăm người khắp làng trên, xóm dưới, các xã vùng Mường Động, Mường Vang. Nhiều học trò của ông là học sinh trong các nhà trường, đại diện cho lớp trẻ kế thừa.

Thông qua các hình thức động viên, khích lệ, tuyên truyền, việc giữ gìn bản sắc văn hóa Mường không chỉ trong số ít cá thể đơn lẻ mà lan toả rộng khắp các tổ chức, cộng đồng. Về các xã: Văn Sơn, Nhân Nghĩa, Chí Thiện, Chí Đạo ở vùng Mường Vang, hay các xã Gia Mô, Lỗ Sơn, Phú Vinh của vùng Mường Bi, người dân thường xuyên giao tiếp bằng tiếng Mường, mặc trang phục dân tộc không chỉ trong dịp lễ hội mà cả trong cuộc sống sinh hoạt hàng ngày. Tiêu biểu trên địa bàn huyện Lạc Sơn còn lưu giữ trong Nhân dân trên 12.000 ngôi nhà sàn Mường, 3.000 chiêng Mường; thành lập được 1 câu lạc bộ (CLB) mo Mường, 3 CLB thơ ca, 252 đội văn nghệ xóm, phố...

Trong đó, cũng nhờ những khác biệt về bản sắc cùng những giá trị văn hóa được lưu giữ, bảo tồn mà các bản làng du lịch cộng đồng, như: Lũy Ải - xã Phong Phú, Chiến - xã Vân Sơn, Bưởi Cại - xã Phú Cường, Ngòi -  xã Suối Hoa (Tân Lạc); Mỗ - xã  Bình Thanh, Tiện - xã Thung Nai (Cao Phong), Mu - xã Tự Do (Lạc Sơn), Đá Bia, Mó Hém - xã  Tiền Phong, Ké - xã Hiền Lương  (Đà Bắc), Bích Trụ - xã Hoà Bình (TP Hoà Bình) trở thành điểm đến hấp dẫn trên hành trình khám phá, trải nghiệm vùng đất, con người Hòa Bình.

Một số bản làng du lịch cộng đồng thường xuyên đón các đoàn khách nước ngoài đến tìm hiểu, nghiên cứu về văn hoá Mường, như: Lũy Ải - xã Phong Phú (Tân Lạc), Đá Bia - xã Tiền Phong (Đà Bắc), Mu - xã Tự Do (Lạc Sơn)… Thông qua việc tạo dựng, tái hiện các hoạt động phiên chợ quê, trình diễn nghề dệt thổ cẩm, đan lát, làm cơm lam, rượu cần, tổ chức trò chơi dân gian (đi cà kheo, đánh mảng, ném còn), thi đấu thể thao dân tộc (bắn nỏ, đẩy gậy, kéo co)… đã mang đến cho du khách những trải nghiệm sống động và chân thực về không gian sinh hoạt văn hoá cộng đồng Mường xưa trên các bản làng Mường.    

Theo thống kê, toàn tỉnh hiện có 786 loại hình di sản văn hoá phi vật thể. Bao gồm các loại hình tiếng nói, chữ viết, ngữ văn dân gian, nghệ thuật trình diễn dân gian, tập quán xã hội, nghề thủ công truyền thống, tri thức dân gian. Trong đó, 2 di sản văn hoá phi vật thể là mo Mường và nghệ thuật chiêng Mường đã được ghi danh vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. 101 di tích được xếp hạng cấp quốc gia và cấp tỉnh. Nhiều giá trị văn hoá đặc sắc được quan tâm khôi phục, phát triển, nhất là lễ hội có ý nghĩa, tiềm năng lớn để khai thác, phát huy phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, nhất là trong lĩnh vực du lịch với loại hình du lịch di sản, góp phần thu hút du khách, nâng cao thu nhập, giảm nghèo.

Bà Bùi Thị Niềm - Giám đốc Sở VH-TT&DL tỉnh Hòa Bình, cho biết, văn hoá dân tộc Mường được quan tâm khơi dậy, kết hợp khai thác gắn với du lịch và dần khẳng định hướng đi đúng, hiệu quả, phù hợp với thế mạnh của địa phương. Người Mường Hoà Bình đang tiếp tục gìn giữ, bảo tồn  giá trị bản sắc văn hoá truyền thống, những nét cơ bản về phong tục, tập quán, tín ngưỡng, nếp nghĩ, cách làm trong sinh hoạt hàng ngày, các giá trị văn học nghệ thuật, ngôn ngữ, chữ viết, tri thức dân gian, trang phục… Đặc biệt, để chung tay gìn giữ, tạo sức sống mãnh liệt, lâu bền của bản sắc Mường trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, cùng với việc tăng cường công tác lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước, tỉnh luôn chú trọng tuyên truyền, giáo dục ý thức, lòng tự hào dân tộc; tôn vinh và thực hiện đầy đủ chính sách đãi ngộ của Đảng, Nhà nước đối với các nghệ nhân gìn giữ, trao truyền; huy động nguồn lực cho công tác bảo tồn bản sắc Mường nói riêng, di sản văn hoá các dân tộc trong tỉnh nói chung; phổ biến, truyền dạy để di sản và bản sắc văn hoá Mường ngày càng lan toả, nhất là chữ viết, trình tấu chiêng, dân ca, dân vũ Mường với trọng tâm truyền dạy là thế hệ trẻ, đội văn nghệ các xóm, bản phát triển du lịch cộng đồng…

Với sự tập trung đông đảo của người Mường, Hoà Bình còn được xem là "tỉnh Mường”, cũng là nơi văn hoá Mường rõ nét nhất. Những năm qua, trước những tác động làm biến đổi giá trị văn hoá, tỉnh đã triển khai nhiều giải pháp bảo tồn bản sắc văn hoá dân tộc, tâm điểm là văn hoá Mường. Thực hiện chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, Tỉnh uỷ, UBND tỉnh ban hành các chỉ thị, nghị quyết, đề án, kế hoạch phát triển các lĩnh vực văn hoá, gia đình, thể thao và du lịch. Từ đó, góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá truyền thống của các dân tộc. Việc đầu tư cho công tác sưu tầm, khảo sát, nghiên cứu, trùng tu, phục dựng và truyền dạy các di sản văn hoá (DSVH) truyền thống được các cấp, ngành, địa phương quan tâm. Nhiều di tích lịch sử văn hoá, lễ hội dân gian, loại hình dân ca, dân vũ, dân nhạc của các dân tộc thiểu số được bảo tồn, khai thác.

Tiếp nối những giai đoạn trước, từ năm 2018 đến nay, Sở VH-TT&DL tích cực phối hợp, tham mưu thực hiện Chương trình hành động số 27-Ctr/TU của Tỉnh uỷ thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW, ngày 9/6/2014 của BCH T.Ư Đảng khoa XI về "Xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”. Ban Thường vụ Tỉnh uỷ ban hành Nghị quyết số 04/NQ-TU, ngày 11/10/2021 về bảo tồn, phát huy giá trị DSVH các dân tộc tỉnh Hoà Bình, giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030; UBND tỉnh ban hành Kế hoạch số 152/KH-UBND, ngày 28/11/2018 thực hiện Quyết định số 22/2018/QĐ-TTg, ngày 8/5/2018 của Thủ tướng Chính phủ về xây dựng, thực hiện hương ước, quy ước trên địa bàn tỉnh; Quyết định số 623/QĐ-UBND, ngày 14/3/2018 về việc ban hành Đề án "Bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá phi vật thể tiêu biểu các dân tộc tỉnh Hoà Bình, giai đoạn 2018-2030”; Quyết định số 3015/ QĐ-UBND, ngày 25/12/2018 về việc ban hành "Đề án bảo tồn, phát huy giá trị DSVH mo Mường Hoà Bình, giai đoạn 2019-2025 và những năm tiếp theo”; Quyết định số 45/2019/QĐ-UBND, ngày 4/11/2019 về việc quy định thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang; Quyết định số 24/2021/QĐ-UBND, ngày 16/7/ 2021 về việc quy định quản lý, bảo vệ và phát huy các giá trị DSVH trên địa bàn tỉnh.

Thực hiện chỉ đạo của Bộ VH-TT&DL và Ủy ban Dân tộc, Sở VH-TT&DL và Ban Dân tộc tỉnh ký kết Chương trình phối hợp số 548/CTPH-BDT-SVHTTDL, ngày 28/8/2018 về "Đẩy mạnh các hoạt động văn hoá, thể thao, du lịch và gia đình vùng đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh, giai đoạn 2018-2022”. Căn cứ công văn số 4591/VPCP-KGVX, ngày 9/6/2020 của Văn phòng Chính phủ thông báo ý kiến của Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam về việc đồng ý chủ trương lập hồ sơ DSVH phi vật thể mo Mường, trình Thủ tướng Chính phủ đệ trình UNESCO; Công văn số 3056/ BVHTTDL-DSVH, ngày 19/8/ 2020 của Bộ VH-TT&DL về việc xây dựng hồ sơ mo Mường đệ trình UNESCO, Sở VH-TT&DL đã tham mưu UBND tỉnh ban hành Kế hoạch số 220/KH-UBND, ngày 25/11/2021 phối hợp với các tỉnh, thành phố có di sản xây dựng hồ sơ mo Mường trình Thủ tướng Chính phủ đệ trình UNESCO ghi danh trong danh mục DSVH phi vật thể bảo vệ khẩn cấp của nhân loại.

Trong những năm qua, bằng những giải pháp đồng bộ như tuyên truyền, phổ biến pháp luật về văn hoá, gia đình, thể thao, du lịch cho trưởng thôn, bản, các nghệ nhân, người có uy tín, đồng bào dân tộc thiểu số; huy động nguồn lực tu bổ, tôn tạo các di tích lịch sử - văn hoá, danh lam thắng cảnh…, công tác bảo tồn, phát huy giá trị DSVH, tiêu biểu là văn hoá Mường đạt được những kết quả quan trọng và rõ nét. DSVH phi vật thể "Nghệ thuật chiêng Mường” và DSVH "Mo Mường Hoà Bình” được Bộ VH-TT&DL quyết định công nhận là DSVH phi vật thể tiêu biểu quốc gia năm 2016. Ban chỉ đạo Mo Mường tỉnh triển khai kế hoạch bảo tồn với các nội dung biên soạn tái bản cuốn sách "Mo Mường Hoà Bình” theo bộ chữ dân tộc Mường tỉnh; biên soạn Từ điển Mo Mường; tổ chức sưu tầm, tư liệu hoá DSVH mo Mường tại huyện Lạc Sơn. Sở VH-TT&DL đã tham mưu trình Chính phủ, Tỉnh uỷ cho chủ trương và tiến hành xây dựng hồ sơ khoa học DSVH phi vật thể mo Mường trình tổ chức UNESCO ghi danh trong danh sách là DSVH phi vật thể bảo vệ khẩn cấp của nhân loại...

PHI LONG