Ở độ cao hơn 1.600 mét so với mực nước biển, xã Tà Xùa (huyện Bắc Yên, tỉnh Sơn La) từ lâu đã nổi tiếng với những rừng chè Shan tuyết cổ thụ, có cây hơn 200 tuổi, vươn mình kiêu hãnh giữa đại ngàn Tây Bắc. Nhưng phải đến vài năm gần đây, thứ đặc sản từng chỉ “ẩn mình trong mây” mới thực sự bước ra thị trường, trở thành một sản phẩm có thương hiệu, truy xuất nguồn gốc rõ ràng, và đặc biệt được chào đón nồng nhiệt trên các sàn thương mại điện tử.
Sự chuyển mình đó bắt đầu từ những con người nhỏ bé nhưng kiên cường ở Hợp tác xã nông nghiệp và chè Tà Xùa, những người dân tộc H’Mông vẫn ngày ngày trèo đèo, lội suối để hái từng búp chè, nhưng giờ đây họ cũng chính là người “đóng đơn”, “chốt đơn” và quảng bá sản phẩm ngay trên TikTok, Shopee, Zalo OA.
Hiện nay, Bắc Yên đã quy hoạch vùng chè cổ gắn với phát triển du lịch cộng đồng, xây dựng mô hình “bản chè di sản”, phối hợp cùng các doanh nghiệp như TAFOOD xây dựng nhà máy chế biến tại bản Bẹ, công suất 7-10 tấn chè tươi/ngày.
Làm chè bằng... điện thoại: Khi người H’Mông vào thời đại số
Anh Giàng A Câu một trong những thành viên phụ trách thương mại điện tử của HTX chia sẻ một cách chân thành mà đầy tự hào:
“Em học đến lớp 9, chưa từng ra khỏi huyện, nhưng giờ thì quen tên từng tỉnh vì khách hàng ở khắp nơi. Có hôm bán chè trên TikTok, chốt được hơn 60 đơn chỉ trong một buổi tối”.
Điều tưởng chừng như viễn tưởng này lại đang trở thành hiện thực ở xã vùng cao Tà Xùa, nhờ sự hỗ trợ bài bản từ Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, từ tài chính ưu đãi, thiết bị sơ chế hiện đại, đến các khóa tập huấn kỹ năng số, xây dựng thương hiệu và quảng bá sản phẩm trực tuyến.
Những người trẻ trong HTX được phân công theo ca để quản lý fanpage, trả lời tin nhắn khách hàng, cập nhật hình ảnh, video lên mạng xã hội và xử lý đơn hàng. Trên các sàn Voso, Sendo, Shopee... chè Shan tuyết của Tà Xùa không còn là món quà mang tính mùa vụ mà trở thành một dòng sản phẩm được đặt mua thường xuyên từ các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng.
Hợp tác xã – “trái tim” mới của vùng chè cổ thụ
HTX Nông nghiệp và Chè Tà Xùa hiện liên kết hơn 20 hộ dân, tất cả đều là người H’Mông, cùng canh tác trên vùng nguyên liệu 30ha chè Shan tuyết cổ thụ. Nhờ tuân thủ kỹ thuật canh tác hữu cơ và áp dụng tiêu chuẩn VietGAP, sản phẩm của HTX không chỉ giữ được hương vị truyền thống mà còn đáp ứng được các yêu cầu khắt khe của thị trường hiện đại.
Bên cạnh đó, những hỗ trợ từ địa phương cũng đóng vai trò then chốt. Từ năm 2022, huyện Bắc Yên triển khai sàn giao dịch nông sản trực tuyến, hỗ trợ HTX thiết kế nhãn mác, xây dựng bộ nhận diện thương hiệu và quảng bá mạnh trên mạng xã hội. Đây không chỉ là cách thức tiêu thụ mới, mà còn là “cánh cửa hội nhập” dành cho sản vật vùng cao, đưa chè Shan tuyết đến gần hơn với người tiêu dùng cả nước.
Từ cây chè đến tri thức bản địa – Cuộc giữ gìn cần công nghệ
Chè Shan tuyết không chỉ là cây trồng mang lại thu nhập, mà còn là phần hồn văn hóa của người Mông ở Tà Xùa. Ở HTX Nông nghiệp và Bảo tồn văn hóa dân tộc – Pla, xã Tà Xùa, 17 hộ dân đã cùng nhau trồng hơn 18ha chè hữu cơ, giữ nghề sao chè thủ công để tạo ra sản phẩm Trà Sương tuyết cổ thụ đạt chuẩn OCOP 3 sao và luôn “cháy hàng” vào mỗi vụ.
Điểm đặc biệt ở đây là cách tiếp cận văn hóa kết hợp công nghệ. HTX đã xây dựng không gian trải nghiệm trà, kết hợp du lịch bản địa và giáo dục cộng đồng. Du khách có thể đến thăm rừng chè cổ, học cách sao chè bằng tay, thưởng trà Shan tuyết ngay tại bản làng và mua sản phẩm có mã QR truy xuất rõ ràng.
Việc ứng dụng truy xuất nguồn gốc bằng mã số định danh vùng trồng đã giúp HTX tăng độ tin cậy với người tiêu dùng. Mỗi gói trà giờ đây không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp, mà là một “câu chuyện kể” về rừng, về con người và bản sắc văn hóa Tà Xùa.
Giữ rừng, giữ chè, giữ tương lai
Chè Shan tuyết cổ thụ chỉ sống tốt trong điều kiện rừng nguyên sinh, ẩm lạnh quanh năm. Điều đó đồng nghĩa: giữ được cây chè là giữ được rừng, và giữ rừng là bảo vệ tương lai cho cả cộng đồng.
Nhờ có chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng, người dân bản địa có thêm động lực bảo vệ sinh cảnh tự nhiên. Anh Hạng A Thông, Bí thư chi bộ bản Làng Sáng, xã Háng Đồng nói một câu tưởng như đơn giản mà đầy triết lý:
“Trồng chè mà phá rừng là mất hết. Cây chè cổ quý như con trâu, con bò vậy. Giờ nhà nào cũng giữ cây, không ai chặt rừng nữa”.
Hiện nay, Bắc Yên đã quy hoạch vùng chè cổ gắn với phát triển du lịch cộng đồng, xây dựng mô hình “bản chè di sản”, phối hợp cùng các doanh nghiệp như TAFOOD xây dựng nhà máy chế biến tại bản Bẹ, công suất 7-10 tấn chè tươi/ngày. Đồng thời, nhiều HTX được hỗ trợ đầu tư sơ chế, chuẩn hóa quy trình, cải tạo cây chè già cỗi bằng phương pháp sinh học để giữ được năng suất và chất lượng lâu dài.
Từ Tà Xùa vươn ra quốc tế, còn một bước nữa
Tính đến năm 2024, huyện Bắc Yên đã có 5 sản phẩm chè đạt chuẩn OCOP từ 3 đến 4 sao. Tuy nhiên, để chè Shan tuyết Bắc Yên thực sự vươn ra thế giới, vẫn cần những bước đi mạnh mẽ hơn về kết nối thị trường quốc tế, tiêu chuẩn hóa chất lượng đồng bộ, đăng ký chỉ dẫn địa lý, và xây dựng chiến lược thương hiệu nhất quán.
Một số thách thức vẫn còn đó như kỹ năng số chưa đồng đều giữa các thành viên HTX, kỹ thuật canh tác chưa thống nhất giữa các vùng chè, và đặc biệt là sự cạnh tranh ngày càng gay gắt của thị trường đồ uống cao cấp.
Song, điểm tích cực là HTX Tà Xùa và nhiều hợp tác xã khác ở Bắc Yên đã có một nền tảng vững chắc để bước tiếp: cộng đồng gắn kết, sản phẩm chất lượng, sự hỗ trợ từ chính sách và quan trọng nhất là một thế hệ trẻ dân tộc thiểu số đang chủ động học hỏi, làm chủ công nghệ, và tự tin khẳng định mình.
Công nghệ số – Cánh tay nối dài cho đặc sản vùng cao
Câu chuyện chè Shan tuyết Tà Xùa là một ví dụ điển hình cho cách thức công nghệ có thể “làm mới” những giá trị truyền thống. Thay vì đánh mất bản sắc để đổi lấy hiện đại, người dân Tà Xùa đang chứng minh điều ngược lại: công nghệ nếu được sử dụng đúng cách, sẽ là công cụ để giữ gìn văn hóa, nâng cao thu nhập và xây dựng thương hiệu nông sản một cách bền vững.
Từ những bản làng cheo leo giữa mây trời, những búp chè phủ tuyết trắng đã bước vào thời đại số. Và câu chuyện chè Tà Xùa hôm nay không chỉ là chuyện của một cây chè, mà là hành trình của cả một cộng đồng đang vươn lên bằng trí tuệ, bằng bản sắc và bằng công nghệ.