Thái Nguyên từ lâu đã được mệnh danh là “thủ phủ chè” của Việt Nam, nơi những đồi chè xanh mướt trải dài, tạo nên những tầng lớp văn hóa trà đặc trưng. Trong số những loại trà nổi tiếng, chè búp, chè tôm nõn hay chè đinh thường được nhắc đến như biểu tượng của “Đệ nhất danh trà”. Tuy nhiên, giữa những nương chè xanh quen thuộc, vẫn tồn tại một loại trà đặc biệt, mang màu sắc và hương vị độc đáo, chè Trung du búp tím. Loại trà này không chỉ gây ấn tượng nhờ hương sắc khác biệt mà còn chứa nhiều hoạt chất dược liệu quý, mở ra tiềm năng lớn cho ngành trà Việt Nam và sức khỏe người dùng.
Canh tác chè búp tím công nghệ cao.
Trên những triền đồi truyền thống của Thái Nguyên, giữa màu xanh bạt ngàn của chè Trung du, sắc tím lạ của những búp chè quý hiện lên như điểm nhấn độc đáo của thiên nhiên. Chè tím thường mọc rải rác, hòa cùng chè xanh, tạo nên cảnh quan tự nhiên vừa đẹp mắt vừa hài hòa sinh thái. Ở xã Vô Tranh, diện tích chè tím được gìn giữ và phát triển nhờ những người gắn trọn đời mình với cây chè, trong đó có ông Phạm Văn Dung, người đã dành nhiều năm tuyển chọn, nhân giống để gây dựng gần 1 ha chè tím trên đồi gia đình. Bằng kinh nghiệm truyền thống kết hợp canh tác hữu cơ, chè tím nơi đây giữ được búp dày, sắc nước sẫm ánh tím và hương vị đậm đà đặc trưng.
Trong giới sành trà, chè tím Trung du được xem là dòng trà mang trải nghiệm khác biệt. Khi pha, nước trà cho sắc tím dịu mắt, hương phảng phất cốm non, vị đầu chát nhẹ rồi nhanh chóng chuyển sang hậu ngọt sâu, lưu lại nơi cuống họng thật lâu. Đặc biệt, chè tím giữ hương – vị ổn định trong nhiều lượt nước, từ lượt thứ hai đến tận lượt thứ sáu, thứ bảy, tạo nên một cuộc thưởng trà vừa tinh tế vừa bền vị. Với sự hài hòa giữa sắc – hương – vị, chè Trung du búp tím không chỉ là thức uống mà còn là một nét nghệ thuật phản ánh bàn tay khéo léo và sự am hiểu của người làm trà Thái Nguyên.
Giá trị chè tím còn nằm ở thành phần dược liệu giàu hoạt chất. Theo Tiến sĩ Dương Trung Dũng, Trưởng Khoa Nông học – Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, búp chè tím chứa hàm lượng polyphenol và flavonoid cao, có khả năng chống oxy hóa mạnh, hỗ trợ phòng chống ung thư, giảm đường huyết và cholesterol, kháng khuẩn – kháng virus cúm, hạ huyết áp, chống viêm và tăng độ bền thành mạch. Đây là lý do chè tím được xem như nguồn nguyên liệu đắt giá cho trà sức khỏe, thực phẩm chức năng và mỹ phẩm tự nhiên.
Nhận thấy giá trị đặc biệt ấy, từ năm 2019, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên triển khai nghiên cứu nguồn gen chè Trung du búp tím. Từ tuyển chọn cây đầu dòng, nhân giống bằng hom cho tỷ lệ sống tới 90% đến nghiên cứu chế biến và phát triển phân bón hữu cơ chuyên dụng, tất cả nhằm hình thành vùng nguyên liệu đồng đều, khỏe mạnh. Quy trình thâm canh tối ưu giúp năng suất đạt 5–6 tấn/ha ở tuổi 4, chất lượng búp ổn định và màu sắc đặc trưng.
Ở khâu chế biến, yếu tố quyết định giá trị sản phẩm – Hợp tác xã Thái Ninh áp dụng quy trình kết hợp thủ công với hấp diệt men, phun hơi nước, sấy lạnh và sao để giữ tối đa polyphenol. Nhờ vậy, chè tím được chế biến không chỉ dưới dạng búp khô cao cấp mà còn thành trà túi lọc giàu polyphenol, bột polyphenol tinh chế phục vụ ngành dược và thực phẩm chức năng. Các mô hình trồng mới đạt tỷ lệ sống 93–94%, năng suất 8 tấn/ha cao hơn gần 35% so với sản xuất đại trà, hiệu quả kinh tế tăng tới 76%.
Về thương mại, chè Trung du búp tím được định vị là sản phẩm cao cấp với giá từ 510.000 đến 1.500.000 đồng/kg, vượt trội so với chè xanh thông thường. Hợp tác xã, doanh nghiệp và giới nghiên cứu đang mở rộng dòng sản phẩm: trà hữu cơ, trà đặc sản, dược liệu, matcha, trà túi lọc, thậm chí mỹ phẩm thiên nhiên. Nhờ hương vị độc đáo và giá trị dược liệu, chè tím Thái Nguyên có tiềm năng lớn tại các thị trường khó tính như Nhật Bản, EU, Mỹ nơi yêu cầu cao về chất lượng và truy xuất nguồn gốc.
Chè Trung du búp tím vì vậy không chỉ là thức uống mang sắc – hương – vị khác biệt, mà còn là giá trị văn hóa, dược liệu và kinh tế của Thái Nguyên. Khi được khai thác và bảo tồn đúng hướng, giống chè đặc sắc này hoàn toàn có thể trở thành sản phẩm quốc gia, góp phần phát triển nông nghiệp bền vững và nâng tầm thương hiệu chè Việt trên bản đồ thế giới. Thưởng một chén chè tím, người thưởng trà như chạm đến tinh hoa của đất, tâm huyết của người nông dân và cả tầm nhìn chiến lược của ngành chè Việt trong thời kỳ mới.