Trà hay chè vốn là một phần không thể thiếu trong văn hóa Việt. Từ bát trà đầu ngày ở miền Bắc, đến ly trà đá miễn phí ở quán cơm miền Nam, chè hiện diện trong mọi tầng lớp xã hội. Tuy nhiên, chính sự phổ biến ấy lại trở thành điểm yếu, khiến trà Việt dễ bị làm giả, pha trộn hoặc đánh tráo mà người tiêu dùng khó nhận ra.
Chè giả ngày nay không đơn thuần là “lá khô không phải trà” mà tinh vi hơn: dùng lá tương tự trà, tẩm hóa chất, nhuộm màu, phun hương liệu tổng hợp để đánh lừa cảm quan. Một số sản phẩm còn được trộn lẫn phẩm màu công nghiệp hoặc chất bảo quản độc hại nhằm kéo dài thời gian bảo quản và cải thiện màu sắc điều hoàn toàn không được phép trong sản phẩm chè truyền thống.
Trà Việt quen thuộc khắp ba miền nhưng chính sự phổ biến ấy lại khiến trà dễ bị làm giả, pha trộn, gây khó cho người tiêu dùng. Ảnh minh họa
Đáng lo ngại hơn, nhiều người tiêu dùng biết rõ sản phẩm mình mua có thể không thật, nhưng vẫn lựa chọn vì… rẻ. Một gói trà 500g chỉ vài chục nghìn, hương thơm ngào ngạt, màu nước xanh óng và bảo quản cả năm không hỏng nghe có vẻ “tiện cả đôi đường”, nhưng thực chất là đang tự đưa hóa chất vào cơ thể mỗi ngày.
Bài toán khó từ phía cơ quan quản lý
Để kiểm soát chè giả, các cơ quan chức năng không đứng ngoài cuộc. Bộ Nông nghiệp & Phát triển nông thôn, Cục Quản lý thị trường, hay cả Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng đều đã có những chương trình thanh tra, giám sát và xử phạt các cơ sở sản xuất chè gian dối. Tuy nhiên, chè giả vẫn len lỏi.
Một trong những lý do khiến cuộc chiến này trở nên gian nan chính là thị trường phân mảnh và phức tạp. Việt Nam có trên 120.000 ha chè, với hàng trăm nghìn hộ nông dân và hàng nghìn cơ sở chế biến trong đó không ít là hộ gia đình hoặc doanh nghiệp siêu nhỏ, khó kiểm soát chất lượng đồng đều.
Thêm vào đó, kẽ hở từ khâu thương mại điện tử, mạng xã hội khiến các loại chè “trôi nổi” dễ dàng tiếp cận người dùng với bao bì bắt mắt, lời quảng cáo hấp dẫn như “trà sạch vùng cao”, “chè cổ thụ ngàn năm”, “trà detox giảm cân cấp tốc”… mà không hề có giấy tờ chứng nhận, truy xuất nguồn gốc hay kiểm nghiệm độc lập.
Luật có thể siết, nhưng nếu người tiêu dùng vẫn dễ dãi, vẫn tiếp tục mua những gói chè không rõ nguồn gốc chỉ vì tin vào lời rỉ tai hoặc vài dòng đánh giá 5 sao trên mạng, thì chè giả vẫn còn đất sống.
Người tiêu dùng – Người tiếp tay vô thức
Tâm lý phổ biến hiện nay của người tiêu dùng là “mình thích là được”, miễn thấy thơm – ngon – rẻ là mua. Ít ai đặt câu hỏi: Vì sao chè lại rẻ như vậy? Vì sao trà để cả năm vẫn xanh và thơm lừng? Bao nhiêu người đã từng cầm một gói chè và đọc kỹ nhãn mác, kiểm tra chứng nhận an toàn vệ sinh thực phẩm, hay tìm hiểu về nhà sản xuất?
Một khảo sát năm 2023 cho thấy: trong số hơn 2.000 người tiêu dùng được hỏi, chỉ 17% quan tâm đến truy xuất nguồn gốc khi mua chè, trong khi có tới 68% cho biết “mua vì thói quen” và “giá cả hợp lý”.
Sự dễ dãi ấy dù là vô tình hay hữu ý đang tiếp tay cho gian thương. Một khi người tiêu dùng không đặt ra tiêu chuẩn, thị trường cũng không có động lực để nâng cao chất lượng.
Hệ lụy không chỉ dừng lại ở sức khỏe
Chè giả không chỉ là nguy cơ về sức khỏe với các tác hại lâu dài như tích tụ kim loại nặng, chất tạo màu gây tổn thương gan thận mà còn gây tổn thất cho ngành chè chân chính.
Các doanh nghiệp chè sạch, chè hữu cơ, chè cổ thụ thực sự phải đầu tư nhiều công sức vào chăm bón, thu hái đúng cách, chế biến đúng quy chuẩn và đạt chứng nhận quốc tế. Nhưng họ lại phải cạnh tranh với các loại chè giả rẻ hơn hàng chục lần, dễ dàng đánh lừa người tiêu dùng ít hiểu biết.
Điều này không chỉ làm méo mó thị trường mà còn khiến nông dân làm chè tử tế mất niềm tin, bỏ nghề hoặc giảm chất lượng để tồn tại. Về lâu dài, thương hiệu chè Việt vốn đang cố gắng xây dựng vị thế trên bản đồ thế giới có nguy cơ sụp đổ chỉ vì một bộ phận người tiêu dùng không chịu thay đổi thói quen.
Phải bắt đầu từ chính người tiêu dùng
Nếu các cơ quan quản lý cần thời gian và công cụ để kiểm tra thì người tiêu dùng chính là tuyến phòng vệ đầu tiên. Chỉ cần mỗi người nâng cao cảnh giác và kiến thức về sản phẩm chè thị trường sẽ tự điều chỉnh.
Câu chuyện “chè giả – người mua vẫn chấp nhận” giống như một vòng luẩn quẩn mà chìa khóa nằm ở ý thức:
Hãy đọc kỹ nhãn mác, truy xuất nguồn gốc rõ ràng.
Hãy ưu tiên sản phẩm có chứng nhận an toàn, hữu cơ, VietGAP, Rainforest Alliance,…
Hãy học cách phân biệt vị chát hậu ngọt của chè thật với mùi thơm nồng nhân tạo.
Và quan trọng nhất: đừng ham rẻ đến mức bỏ qua sức khỏe.
Giống như mua thực phẩm sạch hay mỹ phẩm an toàn, việc chọn chè sạch là một hành vi tiêu dùng có trách nhiệm. Không ai khác, chính bạn là người quyết định chè giả còn sống được hay không.
Từ “cốc trà sáng” đến bài học lớn về minh bạch
Một cốc trà mỗi sáng có thể chỉ vài nghìn đồng, nhưng giá trị thực sự nằm ở sự minh bạch. Minh bạch trong sản xuất, minh bạch trong kinh doanh và minh bạch trong tiêu dùng. Chúng ta không thể trách thị trường đầy rẫy sản phẩm gian dối nếu chính chúng ta còn dễ dãi, dễ tin và dễ mua những gì không rõ ràng.
Chống chè giả không chỉ là việc của nhà nước, của doanh nghiệp mà là trách nhiệm của từng người tiêu dùng. Khi người mua không còn “nhắm mắt cho qua”, chè giả sẽ không còn đường sống. Và chỉ khi đó, những gói chè Việt thực sự với tinh hoa từ núi rừng, bàn tay người làm trà chân chính mới có cơ hội toả sáng và xứng đáng được trân trọng.
Khó chống chè giả – đúng. Nhưng nếu người tiêu dùng còn dễ dãi với sự gian dối, thì dù có bao nhiêu lực lượng quản lý, bao nhiêu cuộc thanh tra, bao nhiêu luật được ban hành, chè giả vẫn sẽ tồn tại. Muốn trà sạch trước hết phải sạch từ nhận thức.