Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc tiếp cận những căn nhà này không hề đơn giản như nhiều người tưởng tượng. Giữa lý tưởng về an cư lạc nghiệp và hiện thực phũ phàng, câu hỏi đặt ra là liệu nhà ở giá rẻ có thực sự đang phục vụ đúng đối tượng hay đã trở thành một cuộc đua khốc liệt mà chỉ những người may mắn mới giành được?
Nhiều người thức trắng đêm để được vào đăng ký, nộp hồ sơ mua nhà
Những kẽ hở trong cơ chế phân phối
Trên nguyên tắc, việc phân phối nhà ở xã hội được thực hiện công khai, minh bạch thông qua hệ thống hồ sơ và xét duyệt nghiêm ngặt. Tuy nhiên, thực tế vẫn tồn tại những kẽ hở khiến không phải ai thực sự cần cũng được hưởng lợi. Có những trường hợp người đăng ký không còn đủ điều kiện nhưng vẫn được phê duyệt do việc kiểm tra không chặt chẽ. Cũng có trường hợp người có nhà đất ở nơi khác nhưng vẫn lách được quy định bằng cách khai báo không trung thực.
Đặc biệt, việc xác minh thu nhập là khâu khó khăn nhất. Với những người làm công ăn lương, thu nhập được khai rõ ràng qua bảng lương và hợp đồng lao động. Nhưng với những người kinh doanh tự do, buôn bán nhỏ, hoặc làm việc trong khu vực phi chính thức, việc chứng minh thu nhập thực tế gặp nhiều trở ngại. Họ có thể khai báo thu nhập thấp hơn thực tế để đủ điều kiện, trong khi cơ quan quản lý không có đủ công cụ để kiểm chứng một cách chính xác.
Hơn nữa, sự thiếu đồng bộ trong cơ sở dữ liệu quốc gia về tài sản và nhà đất cũng tạo kẽ hở. Một người có thể sở hữu nhà ở tỉnh khác nhưng vẫn đăng ký mua nhà ở xã hội tại thành phố lớn vì hệ thống chưa liên thông đầy đủ để rà soát chéo. Khi phát hiện vi phạm, việc xử lý cũng chưa đủ nghiêm khắc để tạo răn đe, khiến tình trạng này vẫn tiếp diễn.
Bên cạnh đó, hiện tượng môi giới, sang nhượng quyền mua cũng diễn ra khá phổ biến mặc dù không hợp pháp. Những người may mắn được phê duyệt nhưng không muốn mua nữa lại bán lại quyền này cho người khác với giá cao hơn. Người mua phải trả thêm một khoản tiền để được nhận chuyển nhượng hồ sơ một cách ngầm, điều này hoàn toàn trái với mục đích ban đầu của chương trình nhà ở xã hội.
Những người thực sự cần vẫn bị bỏ rơi
Trong khi cuộc đua giành suất mua nhà ở xã hội diễn ra sôi nổi, có một bộ phận người dân thực sự cần nhưng lại không có cơ hội tham gia. Đó là những công nhân làm việc tại các khu công nghiệp, những người lao động nhập cư từ nông thôn ra thành phố với thu nhập thấp và không ổn định. Họ thường không có hộ khẩu thành phố, không có bảng lương chính thức, không hiểu rõ về thủ tục hành chính, và cũng không có điều kiện để làm hồ sơ phức tạp.
Đối với nhóm người này, việc sở hữu nhà ở xã hội gần như là điều không tưởng. Họ phải thuê trọ với giá cao trong những căn phòng chật hẹp, thiếu thốn tiện nghi, hoặc sống tạm bợ trong những khu nhà lụp xụp ngoại thành. Mặc dù chính sách nhà ở xã hội có quy định ưu tiên cho công nhân khu công nghiệp, nhưng trên thực tế số lượng căn hộ dành riêng cho đối tượng này rất ít, và việc tiếp cận thông tin cũng như làm thủ tục vẫn là rào cản lớn.
Thêm vào đó, vị trí các dự án nhà ở xã hội cũng không thuận tiện cho nhóm người lao động này. Những dự án thường nằm xa khu công nghiệp, khiến việc đi lại tốn kém và mất thời gian. Chi phí sinh hoạt khi ở xa cũng cao hơn do phải di chuyển nhiều, trong khi thu nhập của họ vốn đã eo hẹp. Kết quả là ngay cả khi có cơ hội mua, họ cũng khó có thể duy trì cuộc sống ổn định.
Một nhóm đối tượng khác cũng gặp khó khăn là những gia đình trẻ mới lập nghiệp. Họ có nhu cầu về nhà ở rất lớn nhưng lại thường không đủ điều kiện vì thu nhập chưa ổn định hoặc chưa có thời gian công tác đủ dài để được ưu tiên. Trong khi đó, những người có điều kiện tốt hơn, đã có chỗ ở tạm nhưng vẫn muốn nâng cấp lại giành được suất mua, khiến những người thực sự khó khăn bị đẩy ra ngoài.
Áp lực về tài chính và chất lượng cuộc sống
Ngay cả khi may mắn mua được nhà ở xã hội, nhiều gia đình vẫn phải đối mặt với không ít thách thức. Mặc dù giá bán thấp hơn nhà thương mại, nhưng với người thu nhập thấp, đây vẫn là khoản chi lớn. Nhiều gia đình phải vay ngân hàng với số tiền gần bằng toàn bộ giá trị căn hộ, sau đó phải trả nợ hàng tháng trong suốt mười lăm đến hai mươi năm. Gánh nặng tài chính này khiến cuộc sống của họ trở nên túng thiếu, phải tính toán từng đồng chi tiêu.
Vấn đề không chỉ dừng lại ở việc trả nợ gốc và lãi. Khi nhận nhà, đa số các căn hộ được bàn giao ở trạng thái thô, người mua phải tự chi thêm một khoản lớn để hoàn thiện nội thất, lắp đặt các thiết bị sinh hoạt. Chi phí này có thể lên đến vài chục triệu đồng, thậm chí cao hơn tùy theo nhu cầu. Đối với những gia đình đã cạn kiệt tài chính để mua nhà, việc vay mượn thêm để hoàn thiện trở thành gánh nặng chồng chất.
Chất lượng cuộc sống tại các khu nhà ở xã hội cũng là vấn đề đáng quan ngại. Do được xây dựng với ngân sách hạn hẹp, nhiều dự án sử dụng vật liệu không đảm bảo chất lượng, thi công nhanh chóng dẫn đến các lỗi kỹ thuật như thấm dột, nứt tường, hệ thống điện nước kém an toàn. Sau khi nhận nhà, cư dân phải tự bỏ tiền ra sửa chữa những hỏng hóc này, khiến chi phí thực tế tăng cao hơn nhiều so với dự tính ban đầu.
Hơn nữa, mật độ dân cư trong các khu nhà ở xã hội thường rất cao với hàng nghìn hộ dân sinh sống trong một khu vực. Điều này dẫn đến tình trạng quá tải về cơ sở hạ tầng như thang máy, bãi đỗ xe, sân chơi cho trẻ em. Môi trường sống trở nên ồn ào, chật chội, thiếu không gian xanh và các tiện ích công cộng. Nhiều gia đình cảm thấy chất lượng cuộc sống không được cải thiện nhiều so với khi thuê trọ, mặc dù đã phải gánh khoản nợ nặng nề.
Cần một cuộc cải cách toàn diện
Để nhà ở giá rẻ thực sự trở thành cơ hội cho người thu nhập thấp chứ không chỉ là cuộc đua giành suất, cần có những thay đổi căn bản từ chính sách đến cách thực hiện. Các chuyên gia trong lĩnh vực bất động sản cho rằng, trước hết, nhà nước cần tăng cường nguồn cung một cách đáng kể, không chỉ về số lượng mà còn về chất lượng và vị trí. Điều này đòi hỏi sự cam kết chính trị mạnh mẽ trong việc dành quỹ đất, nguồn vốn và các ưu đãi cho các dự án nhà ở xã hội.
Cơ chế phân phối cũng cần được cải thiện để đảm bảo tính công bằng và minh bạch. Việc xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia liên thông về tài sản, nhà đất, thu nhập của từng hộ gia đình là cần thiết để kiểm tra chéo và ngăn chặn gian lận. Quy trình xét duyệt cần đơn giản hóa để người dân dễ tiếp cận, nhưng đồng thời phải chặt chẽ trong khâu thẩm định để đảm bảo chỉ những người đủ điều kiện mới được hưởng lợi.
Quan trọng hơn nữa là cần có cơ chế giám sát sau bán để đảm bảo nhà ở được sử dụng đúng mục đích. Các vi phạm về cho thuê trái phép, chuyển nhượng sai quy định, hoặc không sử dụng căn hộ cần được xử lý nghiêm khắc, bao gồm cả việc thu hồi căn hộ nếu cần thiết. Chỉ khi nào những quy định được thực thi nghiêm túc, văn hóa lách luật mới được ngăn chặn.
Cuối cùng, cần có sự phối hợp giữa phát triển nhà ở và đầu tư hạ tầng. Các dự án nhà ở xã hội không nên đẩy ra ngoại thành rồi bỏ mặc cư dân tự lo, mà cần có kế hoạch đầu tư đồng bộ về giao thông công cộng, trường học, bệnh viện và các dịch vụ công cộng khác. Chỉ khi chất lượng cuộc sống được đảm bảo, nhà ở giá rẻ mới thực sự mang lại ý nghĩa cho người nghèo.
Nhà ở giá rẻ vẫn là một chính sách cần thiết và nhân văn trong bối cảnh giá nhà ngày càng đắt đỏ. Tuy nhiên, để nó thực sự là cơ hội cho người thu nhập thấp chứ không chỉ là cuộc đua may rủi, cần có sự thay đổi từ tư duy đến hành động của cả nhà nước, doanh nghiệp và người dân. Chỉ khi nào mục tiêu xã hội được đặt lên hàng đầu, khi nào việc phân phối được thực hiện công bằng, và khi nào chất lượng sản phẩm được đảm bảo, chương trình nhà ở xã hội mới thực sự hoàn thành sứ mệnh của mình.
Hoàng Nguyễn