Động lực chính tạo nên sự hồi sinh kỳ diệu này đến từ một loài cây đặc biệt, một "báu vật" của núi rừng được người dân địa phương nâng niu và phát triển: cây trà hoa vàng. Loài cây quý hiếm này không chỉ mang vẻ đẹp rực rỡ mà còn ẩn chứa giá trị kinh tế và dược liệu vô cùng to lớn, trở thành chìa khóa mở ra cánh cửa thoát nghèo và làm giàu bền vững cho người dân Ba Chẽ.
Trà hoa vàng Ba Chẽ: Loài cây quý hiếm và đặc điểm nổi bật
Loài trà hoa vàng được trồng và phát triển mạnh mẽ tại Ba Chẽ thuộc giống Camellia chrysantha, một thành viên đặc biệt và quý hiếm trong họ Trà (Theaceae). Điểm làm nên sự khác biệt và sức hút của giống trà này chính là những bông hoa màu vàng tươi rực rỡ, thường nở rộ vào mùa đông hoặc đầu xuân, tô điểm cho núi rừng bằng vẻ đẹp ấm áp và sang trọng. Mỗi bông hoa thường có 5-6 cánh dày dặn, ôm lấy phần nhụy vàng óng ánh ở trung tâm. Không chỉ hoa đẹp, lá của cây trà hoa vàng cũng có hình bầu dục đặc trưng, màu xanh đậm, bề mặt bóng mượt và mịn màng.
Đây là loài cây thân gỗ, thường mọc tự nhiên trong các khu vực rừng núi cao, có khả năng thích nghi tốt với điều kiện khí hậu tương đối lạnh. Cả lá và hoa của loài cây này đều có khả năng phản chiếu ánh sáng lấp lánh như kim loại khi có nắng chiếu vào, vì vậy nó còn được gọi với cái tên mỹ miều là "kim hoa trà". Sự quý hiếm của trà hoa vàng còn được khẳng định bởi việc nó nằm trong danh mục các loài thực vật cần được bảo tồn nghiêm ngặt theo Sách đỏ Việt Nam, với chỉ khoảng 24 giống được ghi nhận trên cả nước.
Riêng tại khu vực Tam Đảo, đã có tới 8 loài đang được bảo tồn, chiếm một phần ba tổng số giống tại Việt Nam. Lịch sử ghi nhận loài Camellia chrysantha được tìm thấy ở Việt Nam từ năm 1962. Tuy nhiên, giá trị của loại cây này chưa được nghiên cứu kỹ lưỡng mãi cho đến khoảng năm 1995, khi thương lái Trung Quốc bắt đầu thu mua ồ ạt với số lượng lớn. Điều này đã dẫn đến tình trạng khai thác quá mức, làm cạn kiệt nguồn trà hoa vàng tự nhiên tại nhiều vùng núi, đặc biệt là ở Lạng Sơn và Quảng Ninh. Chính thực trạng đáng báo động này đã thúc đẩy các nỗ lực bảo tồn nhằm duy trì nguồn gen quý giá của loài cây đặc biệt này.
Tác động kinh tế - xã hội: Đưa Ba Chẽ thoát nghèo và vươn lên
Từ một loài cây mọc hoang dại và bị khai thác cạn kiệt, trà hoa vàng giờ đây đã trở thành cây trồng chủ lực, mang lại nguồn thu nhập ổn định và góp phần thay đổi căn bản đời sống kinh tế - xã hội của huyện Ba Chẽ. Nhận thức được giá trị to lớn của loài cây này, chính quyền và người dân địa phương đã tập trung đầu tư, mở rộng diện tích canh tác một cách bài bản. Tính đến năm 2022, toàn huyện Ba Chẽ đã phát triển được khoảng 205 héc-ta trà hoa vàng, trong đó có khoảng 100 héc-ta đã bước vào giai đoạn cho thu hoạch ổn định.
Các xã như Đồn Đạc, Thanh Sơn, Thanh Lâm, Đạp Thanh, Lương Mông... đã trở thành những vùng trồng trà hoa vàng tập trung, biến những mảnh đất đồi rừng trước đây kém hiệu quả thành những vườn trà trù phú. Bình quân mỗi năm, sản lượng thu hoạch từ diện tích này đạt khoảng 20 tấn hoa tươi và 65 tấn lá. Những con số này đã chuyển hóa thành nguồn doanh thu ấn tượng, ước tính đạt khoảng 20 tỷ đồng mỗi năm cho toàn huyện.
So sánh với giai đoạn 2018-2019, khi doanh thu từ các hộ trồng trà chỉ đạt trên 13 tỷ đồng, có thể thấy sự tăng trưởng vượt bậc và hiệu quả kinh tế rõ rệt mà cây trà hoa vàng mang lại. Nó không chỉ giúp người dân thoát nghèo mà còn thực sự mở ra con đường làm giàu, cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống, cơ sở hạ tầng và diện mạo nông thôn tại một huyện từng là nghèo nhất tỉnh.
Giải mã sức hút: Tại sao trà hoa vàng đắt đỏ bậc nhất thế giới?
Việc trà hoa vàng Ba Chẽ có mức giá cao ngất ngưởng, thậm chí được chuyên gia Nguyễn Văn Biên xếp vào nhóm những loại trà đắt đỏ bậc nhất thế giới, không phải là điều ngẫu nhiên. Giá trị của nó được quyết định bởi sự hội tụ của nhiều yếu tố đặc biệt. Đầu tiên và quan trọng nhất chính là sự quý hiếm. Như đã đề cập, đây là loài cây nằm trong Sách đỏ Việt Nam, đang được nhà nước và các tổ chức nỗ lực bảo tồn để duy trì nguồn gen.
Số lượng giống không nhiều, điều kiện sinh trưởng tự nhiên đặc thù và quá trình canh tác, thu hoạch đòi hỏi sự chăm sóc tỉ mỉ khiến nguồn cung trà hoa vàng chất lượng cao luôn có hạn, trong khi nhu cầu thị trường ngày càng tăng. Yếu tố thứ hai, và có lẽ là quan trọng nhất tạo nên sức hút mãnh liệt của trà hoa vàng, chính là giá trị dược liệu vượt trội của nó. Các nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng cả lá và hoa của cây trà hoa vàng chứa một kho tàng các hợp chất hóa học có hoạt tính sinh học cao, với hơn 400 loại khác nhau được xác định.
Trong đó, nổi bật là các nhóm hợp chất như polyphenol và catechin (những chất chống oxy hóa mạnh mẽ tương tự như trong trà xanh thông thường nhưng có thể với hàm lượng và cấu trúc khác biệt), saponin, cùng nhiều loại vitamin và các nguyên tố vi lượng thiết yếu cho cơ thể như Mangan (Mn), Kẽm (Zn), Selen (Se), Molypden (Mo), Germanium (Ge)... Sự kết hợp đa dạng của các hợp chất này mang lại một loạt các lợi ích sức khỏe tiềm năng đã được ghi nhận qua các nghiên cứu và kinh nghiệm sử dụng dân gian. Trà hoa vàng được cho là có đặc tính kháng khuẩn, chống viêm, chống dị ứng hiệu quả. Ngoài ra còn được nghiên cứu về khả năng hỗ trợ điều trị một số bệnh ung thư, giúp giảm cholesterol xấu trong máu, hỗ trợ thải độc cho gan và thận, góp phần ổn định huyết áp và hỗ trợ kiểm soát bệnh tiểu đường.
Ngoài ra, việc sử dụng trà hoa vàng còn giúp tăng cường sức đề kháng chung của cơ thể. Chính nhờ những công dụng dược lý tuyệt vời này mà trà hoa vàng được săn lùng như một loại "thần dược" tự nhiên, đẩy giá trị thương mại lên rất cao. Có những thời điểm, giá bán của hoa trà hoa vàng sấy khô bằng công nghệ sấy lạnh (để giữ tối đa dược chất và màu sắc) có thể lên tới 24 triệu đồng mỗi kilôgam, một mức giá đáng kinh ngạc đối với một sản phẩm nông nghiệp.
Phát triển bền vững: Lợi ích kép cho kinh tế và môi trường
Điều đáng quý hơn nữa là việc phát triển cây trà hoa vàng tại Ba Chẽ không chỉ mang lại lợi ích kinh tế đơn thuần mà còn gắn liền với mục tiêu phát triển bền vững, hài hòa giữa con người và tự nhiên. Như chia sẻ của chuyên gia Nguyễn Văn Biên, một đặc điểm sinh trưởng quan trọng của cây trà hoa vàng là nó thường phát triển tốt nhất khi được trồng dưới tán của các khu rừng tự nhiên hoặc rừng trồng lâu năm. Điều này có nghĩa là việc mở rộng diện tích trồng trà hoa vàng không nhất thiết phải đi đôi với việc phá rừng để lấy đất canh tác như nhiều loại cây trồng khác.
Ngược lại, mô hình trồng trà hoa vàng dưới tán rừng lại khuyến khích người dân bảo vệ và duy trì các hệ sinh thái rừng hiện có, bởi rừng cung cấp bóng mát, độ ẩm và môi trường lý tưởng cho cây trà phát triển tối ưu. Như vậy, cây trà hoa vàng mang lại "lợi ích kép": vừa tạo ra nguồn thu nhập cao và ổn định cho người dân địa phương, giúp họ cải thiện cuộc sống, vừa góp phần tích cực vào công tác bảo vệ rừng, duy trì đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường sinh thái một cách bền vững. Đây thực sự là một mô hình nông lâm kết hợp hiệu quả, là hướng đi phù hợp cho các địa phương miền núi có điều kiện tương tự, giúp khai thác tiềm năng kinh tế từ tài nguyên bản địa mà vẫn đảm bảo sự cân bằng với môi trường.
Hành trình chuyển mình của huyện Ba Chẽ từ một vùng đất nghèo khó thành một địa phương có kinh tế phát triển năng động nhờ cây trà hoa vàng là một câu chuyện thành công đầy cảm hứng. Loài cây này, với vẻ đẹp quyến rũ của những bông hoa vàng rực rỡ, sự quý hiếm được ghi nhận trong Sách đỏ, giá trị kinh tế vượt trội và đặc biệt là hàm lượng dược chất phong phú, đã thực sự trở thành "vàng ròng" của núi rừng Ba Chẽ. Thành công này là minh chứng sống động cho thấy việc nhận diện đúng tiềm năng, lợi thế của tài nguyên bản địa và có chiến lược phát triển phù hợp, gắn kết với bảo tồn đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường có thể tạo ra sự thay đổi diệu kỳ, giúp người dân thoát nghèo và vươn lên làm giàu một cách bền vững.
Với những định hướng phát triển đúng đắn và sự nỗ lực không ngừng của chính quyền và người dân, tương lai của cây trà hoa vàng tại Ba Chẽ hứa hẹn sẽ tiếp tục rộng mở, không chỉ mang lại sự thịnh vượng về kinh tế mà còn góp phần gìn giữ màu xanh của những cánh rừng và bảo tồn một nguồn gen quý của quốc gia.
Bảo Anh