Chè là cây công nghiệp lâu năm, được khai thác búp liên tục nên thường xuyên chịu tác động cơ học sau mỗi lần hái và đốn. Nếu tán chè không được quản lý hợp lý, cây nhanh chóng trở nên rậm rạp, ánh sáng khó xuyên xuống mặt tán, độ ẩm tích tụ kéo dài. Cùng với các vết thương cơ học trên cành, lá, đây chính là điều kiện thuận lợi để sâu bệnh phát sinh. Thực tế tại nhiều vùng chè cho thấy, hiện tượng phồng lá, đốm nâu, đốm xám, thối búp hay bùng phát rầy xanh, bọ xít muỗi, bọ cánh tơ không hẳn do thiếu thuốc bảo vệ thực vật, mà bắt nguồn từ cấu trúc tán quá dày và vi khí hậu bất lợi.
Che bóng 30–50% giúp ổn định sinh trưởng, hạn chế sâu bệnh và giảm phụ thuộc thuốc bảo vệ thực vật.
Trong quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp (IPHM), giữ tán chè thông thoáng được coi là biện pháp phòng trừ mang tính nền tảng. Trước khi nghĩ đến can thiệp hóa học, người trồng cần chỉnh sửa cấu trúc nương chè nhằm “cắt gốc” các điều kiện phát sinh sâu bệnh, hướng tới sự cân bằng sinh thái ngay trong ruộng chè.
Tán rậm – Nguyên nhân sâu xa của dịch hại
Khi tán chè rậm, không khí lưu thông kém, hơi nước đọng lại lâu trên bề mặt lá và búp, tạo môi trường lý tưởng cho nấm bệnh phát triển. Các bệnh phổ biến như phồng lá do nấm Exobasidium vexans, đốm nâu, đốm xám hay thối búp thường bùng phát mạnh trong điều kiện ẩm độ cao, ánh sáng yếu và nương chè nhiều cỏ dại. Song song với đó, tán rậm còn tạo nơi trú ẩn thuận lợi cho nhiều loài côn trùng chích hút như rầy xanh, bọ xít muỗi, bọ cánh tơ, khiến mật độ sâu hại tăng nhanh và khó kiểm soát.
Thông thoáng tán – Phá vỡ chu kỳ sâu bệnh
Giữ tán thông thoáng không đồng nghĩa với việc làm cây chè “trơ trụi”, mà là tạo cấu trúc tán hợp lý, đồng đều và cân đối. Theo khuyến cáo của IPHM, ngay từ khâu trồng cần duy trì mật độ phù hợp để tránh che lấp ánh sáng. Trong quá trình canh tác, đốn và hái đúng kỹ thuật là giải pháp then chốt để duy trì mặt tán đều, không dày cục bộ.
Đốn chè được thực hiện theo từng giai đoạn sinh trưởng, từ đốn tạo hình, đốn phớt đến đốn lửng và đốn trẻ. Mục tiêu không chỉ là trẻ hóa cây mà còn loại bỏ cành tăm, cành già, cành sâu bệnh, những ổ chứa mầm bệnh và nơi trú ẩn của sâu hại. Sau mỗi đợt đốn, cành lá cần được thu gom, xử lý hoặc vùi ép xanh đúng kỹ thuật, tránh để lại trên nương gây tái nhiễm.
Khi tán chè được mở thông, ánh sáng và gió lưu thông tốt hơn, độ ẩm trên lá giảm nhanh sau mưa hoặc sương. Điều này làm gián đoạn chu kỳ phát sinh của nhiều bệnh hại, đồng thời khiến môi trường sống của các loài côn trùng chích hút trở nên kém thuận lợi. Đặc biệt, nương chè thông thoáng giúp thiên địch có điều kiện hoạt động hiệu quả hơn, tạo nền tảng cho các biện pháp sinh học phát huy tác dụng đúng với tinh thần IPHM.
Ổn định vi khí hậu để cây chè khỏe hơn
Chè là cây ưa ánh sáng tán xạ, không thích nắng gắt kéo dài. Trong điều kiện nắng nóng, lá chè dễ dày và cứng, chất lượng búp giảm, cây bị stress sinh lý và trở nên mẫn cảm hơn với sâu bệnh. Vì vậy, bên cạnh việc giữ tán thông thoáng, việc bố trí che bóng hợp lý cũng đóng vai trò quan trọng trong ổn định vi khí hậu nương chè.
Mức che bóng phù hợp giúp giảm dao động nhiệt độ và ẩm độ trong ngày, hạn chế các điều kiện cực đoan làm bùng phát sâu bệnh. Đồng thời, hệ thống cây che bóng còn góp phần cải thiện sinh thái nương chè, tạo nơi cư trú cho thiên địch, bảo vệ đất và giảm xói mòn, nhất là ở những vùng chè trên đất dốc.
Giảm phụ thuộc thuốc, hướng tới bền vững
Khi cấu trúc tán hợp lý, hiệu quả sử dụng phân bón và nước tưới được nâng cao rõ rệt. Rễ cây hoạt động tốt hơn trong môi trường đất thông thoáng, giảm nguy cơ bệnh rễ và thất thoát dinh dưỡng. Quản lý nước cũng trở nên hiệu quả hơn khi tán chè giúp điều hòa bốc thoát hơi nước, hạn chế tình trạng úng hoặc hạn kéo dài.
Quan trọng hơn, giữ tán thông thoáng giúp giảm áp lực sâu bệnh ngay từ điều kiện phát sinh, qua đó kéo mật độ dịch hại xuống dưới ngưỡng phải can thiệp hóa học. Người trồng chỉ cần sử dụng thuốc bảo vệ thực vật khi thật sự cần thiết, tuân thủ nguyên tắc “4 đúng”, góp phần giảm chi phí, bảo vệ sức khỏe và nâng cao chất lượng, độ an toàn của sản phẩm chè.
So với các đầu tư lớn về giống hay hạ tầng, việc giữ tán chè thông thoáng là giải pháp chi phí thấp, dễ áp dụng nhưng mang lại hiệu quả lâu dài. Đây chính là bước đi căn bản giúp người trồng chè chủ động kiểm soát sâu bệnh, xây dựng nương chè khỏe mạnh và hướng tới sản xuất chè bền vững trong dài hạn.