Giữa lòng Hà Nội tấp nập, nơi dòng người và âm thanh cuốn trôi những khoảnh khắc tĩnh lặng, vẫn còn đó một thức quà mang hương vị thanh tao đã song hành cùng mảnh đất này suốt hàng trăm năm. Trà sen Tây Hồ không chỉ là chén trà thơm, mà là kết tinh của hồ nước ngát sen, bàn tay người nghệ nhân và tinh thần lưu giữ hồn Việt. Mỗi ngụm trà nhẹ như làn gió sớm, thoảng hương sen lẫn ký ức, đưa người thưởng thức trở về với vẻ đẹp tinh tế của đất kinh kỳ. Một vẻ đẹp không ồn ào, không hào nhoáng, mà lặng lẽ thấm sâu và ở lại trong tâm hồn.
Trà sen Tây Hồ là kết tinh của thiên nhiên và nghệ nhân, mang hương sen dịu nhẹ cùng nét văn hóa thanh tao Hà thành.
1. Hương sen trong ngụm trà – Bắt đầu từ một di sản
Trà sen Tây Hồ không phải là loại trà dễ uống đối với tất cả mọi người. Nó không ngọt gắt, không chát đậm. Trà sen gợi cảm giác thanh, dịu và sâu đúng như khí chất của người Hà Nội xưa. Từ thời nhà Nguyễn, loại trà này đã xuất hiện trong cung đình như một thức uống quý, chỉ dành riêng cho hoàng gia và các bậc trí thức tao nhã. Cũng từ đó, kỹ thuật ướp trà sen được gìn giữ và phát triển chủ yếu ở khu vực quanh hồ Tây nơi có giống sen Bách Diệp nổi tiếng ngào ngạt hương thơm, kết hợp cùng trà móc câu hảo hạng của vùng Tân Cương, Thái Nguyên.
Không chỉ là sản vật độc đáo, trà sen Tây Hồ còn là biểu tượng văn hóa, là “điểm giao thoa” giữa con người và thiên nhiên. Việc tạo ra một ấm trà sen chuẩn vị là cả một quá trình công phu, kéo dài từ trước lúc mặt trời mọc cho đến tận khi đêm khuya, đòi hỏi kỹ năng, sự kiên nhẫn và lòng yêu nghề bền bỉ.
2. Nghệ thuật ướp trà – Tinh tế từ chi tiết nhỏ nhất
Để tạo ra hương thơm đặc trưng cho trà sen Tây Hồ, hai nguyên liệu chính cần được chọn lọc kỹ càng: trà xanh và hoa sen. Trà xanh phải là loại móc câu non, hái vào lúc sớm tinh mơ, khi sương còn đọng trên từng búp lá, giữ trọn độ tươi và vị chát ngọt hậu. Hoa sen, nhất thiết phải là giống sen Bách Diệp mọc tại hồ Tây là giống sen cánh dày, nhụy nhiều, hương bền và sâu.
Thời điểm lý tưởng để hái hoa sen là từ 4 đến 6 giờ sáng. Lúc này, sen chưa nở hẳn, vẫn còn “hàm tiếu”, tinh dầu thơm được giữ lại nhiều nhất. Người hái sen phải thật nhẹ nhàng, tránh làm dập nát cánh hoa hay rơi mất nhụy, vì chỉ một chút sơ suất cũng làm giảm hương vị cuối cùng.
Sau khi hái, sen được vận chuyển ngay trong điều kiện mát mẻ, tránh ánh nắng trực tiếp. Hoa được phủ nhẹ bằng lá sen tươi hoặc khăn ẩm để giữ ẩm và tránh mất hương. Những bông sen ấy sau đó được đưa đến phòng ướp nơi hội tụ đầy đủ các yếu tố: yên tĩnh, nhiệt độ ổn định từ 20–25°C, độ ẩm vừa phải và đặc biệt không có luồng gió mạnh, để tránh hương sen bị khuếch tán ra ngoài.
Công đoạn ướp bắt đầu bằng việc tách lấy nhụy sen, phần chứa nhiều tinh dầu và hương thơm nhất. Lá trà được trải đều trên các mâm tre hoặc khay gỗ, xen kẽ với lớp nhụy sen tươi. Sau đó, hỗn hợp được để trong khoảng 12–24 giờ. Quá trình này được lặp lại nhiều lần thường từ 5 đến 7 lượt – mỗi lần đều thay lớp nhụy mới để trà thấm đượm hương sen tinh khiết nhất. Sau mỗi lượt ướp, trà được sấy nhẹ để tránh ẩm mốc nhưng vẫn giữ được độ ẩm cần thiết để tiếp tục hút hương.
Đây chính là sự khác biệt tạo nên giá trị cho trà sen Tây Hồ. Không chỉ đơn thuần “ướp một lần cho thơm”, trà sen Tây Hồ là cả một chu trình nhiều lớp, một quá trình đòi hỏi sự cảm nhận tinh tế của người nghệ nhân phải biết lúc nào hương đã đủ thấm, lúc nào trà cần nghỉ, lúc nào nên thay lớp nhụy mới.
3. Không chỉ là trà – Là văn hóa thưởng thức
Nếu như cách làm trà sen Tây Hồ thể hiện sự cầu kỳ của nghệ nhân, thì cách thưởng trà lại là minh chứng cho nét tinh tế trong phong cách sống của người Hà Nội. Một ấm trà sen ngon không nên pha bằng nước sôi 100 độ, mà là nước khoảng 80–85 độ C, dùng bình gốm hoặc sứ có khả năng giữ nhiệt tốt. Khi nước vừa chạm vào trà, hương sen thoảng nhẹ, không nồng nặc mà lan tỏa chậm rãi.
Người thưởng trà cũng không vội vàng. Họ nhấp từng ngụm nhỏ, để vị chát nhẹ đầu lưỡi dần chuyển sang hậu ngọt thanh. Trong không gian yên tĩnh, một ấm trà sen trở thành chất xúc tác để lắng lại tâm trí, để kết nối những tâm hồn đồng điệu, để gợi nhớ về những giá trị xưa cũ đang ngày một ít đi trong nhịp sống hiện đại.
Không ngoa khi nói rằng, trà sen Tây Hồ là nghệ thuật của sự tĩnh lặng. Trong cái hối hả của thời đại, người Hà Nội vẫn gìn giữ thói quen pha một ấm trà sen vào sáng sớm hay chiều muộn, để “giải nhiệt” tâm hồn, để giữ lại những khoảnh khắc mà không điều gì có thể mua được.
4. Di sản sống giữa lòng thành phố
Ngày nay, trà sen Tây Hồ không chỉ được thưởng thức tại Hà Nội mà còn được xuất khẩu sang nhiều nước, trở thành món quà văn hóa mà người Việt tự hào giới thiệu với bạn bè quốc tế. Tuy nhiên, sự phổ biến cũng đi kèm với thách thức bảo tồn. Không phải nơi nào cũng có đủ điều kiện để ướp trà đúng chuẩn Tây Hồ. Việc thương mại hóa quá mức có thể khiến một số cơ sở chạy theo sản lượng, bỏ qua các công đoạn quan trọng, làm mất đi tinh thần gốc của loại trà này.
Vì thế, bảo tồn trà sen Tây Hồ không chỉ là giữ lại cách làm, mà còn là giữ lại cách nghĩ, cách cảm về một thức uống mang hồn cốt đất kinh kỳ. Nhiều nghệ nhân già tại Hà Nội đã mở lớp truyền nghề cho thế hệ trẻ, mong rằng sẽ có người kế tục để giữ lửa cho một di sản đặc biệt của Thủ đô.
Bên cạnh đó, việc xây dựng chỉ dẫn địa lý, tổ chức các lễ hội sen, hay các tour trải nghiệm ướp trà tại Tây Hồ cũng là cách hữu hiệu để đưa trà sen trở lại vị trí vốn có: một biểu tượng văn hóa sống động, một “đại sứ mềm” của Hà Nội với bạn bè năm châu.
Trà sen Tây Hồ không chỉ là một loại trà, mà là một chương đời sống động trong cuốn sử Hà thành. Từ cánh sen hàm tiếu trong sương sớm đến giọt trà vàng sóng sánh trong chiếc chén gốm, mỗi công đoạn là một minh chứng cho sự tài hoa và tình yêu di sản của người Việt. Trong thế giới đang ngày càng nhanh và phẳng, có lẽ thứ trà ấy vẫn cần thiết như một cách để chậm lại, để lắng sâu, để tìm về những điều nguyên bản nhất của đời sống: sự giản dị, sự tinh tế và niềm tự hào văn hóa không thể thay thế.