Tinh túy của đất trời, hương vị của thời gian
Trên những dãy núi cao phía Bắc Việt Nam, ở độ cao hơn 1.000 mét, giữa biển mây trắng mênh mang, những cây chè cổ thụ Shan tuyết vẫn lặng lẽ bám rễ vào đất đá, sống qua hàng trăm mùa sương gió. Thân cây xù xì, phủ lớp rêu phong bạc màu thời gian; tán rộng vươn ra như chiếc ô xanh giữa trời. Lá trà to, xanh đậm; búp non phủ lớp lông tơ trắng mịn như những vảy tuyết đầu mùa. Với đồng bào miền núi, Shan tuyết không chỉ là trà đó là báu vật được núi rừng gửi gắm.
Những vùng đất như Hà Giang, Yên Bái, Lào Cai, Sơn La, Lai Châu… là “ngôi nhà” của giống trà này. Khí hậu quanh năm mát mẻ, sương mù ôm lấy triền núi chính là môi trường để Shan tuyết sinh trưởng. Đặc biệt, Cao Bồ (Hà Giang), Suối Giàng (Yên Bái) hay Tả Sìn Thàng (Điện Biên) được ví như “thủ phủ” Shan tuyết. Có cây đã sống trên 500 năm, thân to đến mức phải vài người ôm mới xuể, vẫn bền bỉ cho ra những búp trà non mỗi mùa.
Mùa hái Shan tuyết thường rơi vào những tháng có thời tiết khô ráo. Người hái trà phải leo lên những thân cây to, đứng vững giữa gió núi, đôi tay khéo léo ngắt từng búp non. Công đoạn chế biến vẫn giữ nguyên nét thủ công truyền thống: sao bằng chảo gang, vò bằng tay, phơi trên nia tre. Chính sự tỉ mỉ này giúp giữ trọn tinh dầu tự nhiên, tạo nên hương vị đặc trưng khó lẫn.
Trà Shan tuyết không chỉ quý ở tuổi đời hàng trăm năm của cây, mà còn đa dạng ở sắc hương qua từng cách chế biến. Người vùng cao ví mỗi loại như một “tính cách” riêng của núi rừng.
Shan tuyết xanh giữ nguyên vẻ tinh khôi của búp trà, phủ lớp lông trắng bạc, khi pha cho nước vàng óng như mật ong, hương cỏ non dịu nhẹ, vị chát thanh rồi ngọt hậu bền lâu. Quý hơn cả là Shan tuyết trắng – loại trà chỉ hái những búp non nhất, phủ lông tơ mượt mà, phơi hong trong sương núi. Nước trà gần như trong vắt, hương thanh khiết, vị ngọt êm dịu như sương tan trên đỉnh núi mỗi sớm mai. Từ những búp trà ấy, người vùng cao còn chế biến thành hồng trà Shan tuyết, với quy trình lên men hoàn toàn, tạo màu nước đỏ hổ phách, hương mật ong quyện chút trái cây chín, vị ngọt sâu và dịu. Ngoài ra còn có Shan tuyết vàng – loại trà lên men một phần, mang sắc vàng óng cùng hương trầm ấm; hay các dòng đặc biệt như Shan tuyết một tôm, một tôm một lá… mỗi loại lại lưu giữ một “chất” riêng của núi rừng.
Khi rót nước sôi vào ấm, từng búp trà từ từ nở ra, tỏa mùi hương thanh sâu, vừa gợi nhớ vị ngọt mát của núi rừng, vừa lưu lại dư âm ấm áp nơi cuống họng. Một chén Shan tuyết là sự kết tinh của nắng, gió, sương và bàn tay người thợ – một hương vị “có tuổi” và có hồn.
Di sản sống và giá trị vượt biên giới
Shan tuyết chứa hàm lượng cao chất chống oxy hóa, polyphenol và axit amin, giúp thanh nhiệt, giải độc, hỗ trợ tiêu hóa, cải thiện tuần hoàn máu và giảm căng thẳng. Được trồng tự nhiên, không dùng phân bón hóa học hay thuốc trừ sâu, Shan tuyết được coi là một trong những loại trà sạch nhất Việt Nam.
Với người Mông, Dao, Shan tuyết gắn liền với đời sống và phong tục. Mùa trà là mùa hội, cả bản làng cùng vào rừng hái búp, tay thoăn thoắt nhưng nâng niu như báu vật. Trong lễ Tết, tách trà Shan tuyết là lời mời khách quý, biểu tượng của sự thanh sạch và chân thành.
Giờ đây, Shan tuyết không chỉ hiện diện ở chợ phiên mà còn vươn tới Mỹ, châu Âu, Nga, Thổ Nhĩ Kỳ. Tại Cao Bồ (Tuyên Quang), hơn 1.000 ha Shan tuyết – trong đó hàng trăm cây cổ thụ – được canh tác hữu cơ, mỗi năm cho 500 tấn trà, mang lại hơn 10 tỷ đồng, góp phần xóa đói giảm nghèo, phát triển du lịch “cưỡi mây ngắm trà”.
Theo số liệu năm 2022, Việt Nam sản xuất 194.000 tấn trà, xuất khẩu 146.000 tấn, trị giá 237 triệu USD. Shan tuyết, dù chỉ chiếm khoảng 5–10% sản lượng trà đặc sản, nhưng lại nâng tầm giá trị xuất khẩu và bản sắc thương hiệu quốc gia. Một số vùng như Bắc Hà (Lào Cai) còn xuất khẩu Shan tuyết đạt tiêu chuẩn OCOP 5 sao sang Mỹ, châu Âu, với giá hàng chục đến hơn 100 USD/kg – minh chứng cho vị thế “trà quý” của núi rừng.
Trà Shan tuyết không chỉ là một thức uống. Trong từng ngụm trà, ta cảm nhận được mùi sương sớm trên lá, vị mát lành từ đất đai, và tâm hồn nung nấu của người giữ trà. Đó là câu chuyện núi rừng chuyển hóa vào chén trà – chậm rãi, tinh tế và sâu lắng.
Ngày nay, giữa guồng quay hiện đại, một chén Shan tuyết vẫn giữ nguyên sự tĩnh lặng, chậm rãi và sâu lắng. Đó không chỉ là trà, mà là câu chuyện của đất trời, của thời gian, và của con người sống hòa mình cùng thiên nhiên.