Trong ký ức của nhiều thế hệ người Việt, hình ảnh ấm trà nghi ngút khói trên chiếc bàn gỗ cũ, bên cạnh những câu chuyện đời thường, không chỉ là nét đẹp của một nếp sống mà còn là minh chứng cho chiều sâu văn hóa lâu đời. Trà hay “chè” theo cách gọi dân dã đã vượt khỏi vai trò một thức uống để trở thành biểu tượng văn hóa, tinh thần, thể hiện sự thanh tao, sâu lắng và khéo léo của người Việt. Thế nhưng, giữa dòng chảy ồn ào của hiện đại, nơi tốc độ, tiện lợi và xu hướng quốc tế đang lấn át, hành trình gìn giữ và phát triển danh trà Việt lại đang đối mặt với những thách thức chưa từng có.
Muốn trà Việt vươn xa, cần sự chung tay của toàn xã hội. Khi truyền thống gặp sáng tạo, danh trà mới thật sự tỏa sáng toàn cầu.
Trà trong tâm thức người Việt: Nét đẹp văn hóa ngàn năm
Từ hàng nghìn năm trước, người Việt đã biết thu hái, chế biến và thưởng thức trà. Không giống như các nền văn hóa khác coi trà là một loại nước giải khát đơn thuần, trà trong văn hóa Việt được gắn kết với lễ nghi, với tôn trọng và triết lý sống. Trà đi vào ca dao, tục ngữ, hiện diện trong những buổi tiếp khách, lễ cưới, tết cổ truyền và thậm chí trong cả tang lễ như một biểu tượng của đạo hiếu và lễ nghĩa.
Ở miền Bắc, đặc biệt tại Hà Nội, trà sen Tây Hồ ướp bằng hoa sen Bách Diệp hái sớm trên hồ là đại diện tiêu biểu cho nghệ thuật cầu kỳ của người Việt trong thưởng thức trà. Còn ở vùng cao Tây Bắc, trà shan tuyết cổ thụ mọc tự nhiên trên những cây chè hàng trăm năm tuổi ở độ cao hơn 1.000 mét mang một hương vị đầy hoang dã, mạnh mẽ và tinh khiết, phản ánh rõ nét khí chất của người miền núi. Tại miền Trung và miền Nam, trà mạn, trà nhài hay trà gừng cũng mang phong cách mộc mạc, gần gũi và đầy ân tình.
Mỗi loại trà, mỗi cách pha, mỗi thời điểm uống đều mang những tầng nghĩa riêng, phản ánh không chỉ thổ nhưỡng, khí hậu mà cả tinh thần và cá tính của vùng đất, con người nơi đó.
Khi hiện đại làm phai nhạt hương xưa
Thế kỷ 21 mang theo cơn lốc toàn cầu hóa, hiện đại hóa và công nghệ số. Văn hóa uống trà truyền thống dần nhường chỗ cho các loại thức uống mới cà phê, trà sữa, nước giải khát tiện lợi. Giới trẻ thành thị hiện nay ít có cơ hội ngồi xuống nhâm nhi ly trà nóng, thay vào đó là những buổi “take-away” vội vã, những “trend” đồ uống đến rồi đi theo mùa.
Không chỉ là thói quen tiêu dùng thay đổi, mà bản thân ngành sản xuất trà cũng đang chịu áp lực lớn. Nhiều vùng trà truyền thống đối mặt với việc thiếu nhân lực trẻ tiếp nối nghề, đất canh tác bị thu hẹp, giá trà giảm sút do cạnh tranh từ sản phẩm nhập khẩu. Sự công nghiệp hóa khiến nhiều sản phẩm trà mất đi hồn cốt truyền thống, chỉ còn là thứ “trà có hương liệu” nhanh, rẻ, nhưng vô hồn.
Hành trình gìn giữ danh trà: Không chỉ là bảo tồn, mà là sáng tạo
Trước thách thức đó, nhiều cá nhân, doanh nghiệp và cộng đồng đã không chịu buông xuôi, mà chủ động tìm cách hồi sinh và phát triển giá trị của danh trà Việt theo cách riêng của mình.
Tại Thái Nguyên thủ phủ chè miền Bắc, các làng nghề như Tân Cương, La Bằng vẫn duy trì quy trình chế biến thủ công truyền thống. Họ không chỉ làm trà, mà còn xây dựng thương hiệu, mở rộng tour du lịch trải nghiệm hái chè, chế biến và thưởng thức trà. Ở Hà Giang, các hợp tác xã người Dao, người H’Mông đã bảo tồn và phát triển vùng chè shan tuyết cổ thụ hàng trăm năm tuổi, kết hợp truy xuất nguồn gốc và sản xuất hữu cơ để phục vụ thị trường trong và ngoài nước.
Một số doanh nghiệp trẻ cũng đi theo hướng hiện đại hóa nhưng vẫn giữ linh hồn truyền thống: từ bao bì thân thiện môi trường, kể chuyện văn hóa qua thiết kế, cho đến việc đưa trà vào các không gian sáng tạo như quán trà đạo, trà lounge, workshop pha trà thủ công. Không ít start-up đã mạnh dạn đưa trà Việt đến các hội chợ quốc tế, gắn trà với phong cách sống xanh, chậm, và có chiều sâu đúng như bản chất trà vốn có.
Không thể không nhắc đến vai trò của các nghệ nhân trà những người âm thầm giữ lửa cho văn hóa thưởng trà. Họ không chỉ pha trà, mà còn truyền dạy triết lý sống qua từng ấm nước: sự kiên nhẫn, sự tinh tế, sự tôn trọng thiên nhiên và con người. Những buổi trà đạo, lớp học pha trà hay video chia sẻ trên mạng xã hội đang góp phần tái kết nối thế hệ trẻ với giá trị truyền thống qua con đường cảm xúc.
Trà Việt và khát vọng vươn ra thế giới
Thị trường trà thế giới trị giá hàng chục tỷ USD mỗi năm, nhưng trà Việt dù có chất lượng cao lại vẫn chưa có chỗ đứng xứng đáng. Nguyên nhân không nằm ở sản phẩm, mà ở chiến lược phát triển thương hiệu, quảng bá và kể chuyện chưa đủ sâu sắc.
So với trà Nhật Bản có matcha, trà Trung Quốc có long tĩnh, ô long, trà Việt cần một danh trà quốc gia được định danh rõ ràng, có câu chuyện văn hóa đi kèm và được chuẩn hóa về chất lượng. Việc kết hợp với công nghệ truy xuất nguồn gốc, chỉ dẫn địa lý, thương hiệu địa phương và chiến lược marketing văn hóa chính là chìa khóa để trà Việt bước vào bàn tiệc thế giới.
Bên cạnh đó, việc đưa trà vào giáo dục, du lịch, ẩm thực cao cấp, thậm chí là nghệ thuật (thơ, nhạc, thiết kế…) cũng là cách để danh trà Việt “sống” trong đời sống đương đại, thay vì bị đóng khung trong quá khứ.
Trà không chỉ là nước, trà là bản sắc
Danh trà Việt với bề dày lịch sử, sự đa dạng hương vị và chiều sâu văn hóa là một phần không thể thiếu trong bản sắc dân tộc. Giữa xã hội hiện đại, việc gìn giữ danh trà không chỉ là hành động bảo tồn một nghề, một hương vị, mà là giữ gìn tâm hồn, nếp sống và giá trị văn hóa truyền thống.
Để trà Việt tiếp tục lan tỏa, cần sự chung tay của nhà nước, doanh nghiệp, nghệ nhân và đặc biệt là thế hệ trẻ. Chỉ khi những ấm trà được pha trong tinh thần trân trọng quá khứ và sáng tạo cho tương lai, danh trà Việt mới có thể vững vàng trên hành trình hội nhập, trở thành niềm tự hào không chỉ của người Việt, mà của cả thế giới.