Truy xuất nguồn gốc, theo cách hiểu đơn giản nhất, là khả năng theo dõi hành trình của một sản phẩm thực phẩm từ nơi sản xuất ban đầu cho đến tay người tiêu dùng cuối cùng. Mỗi sản phẩm được gắn với một mã định danh duy nhất, thường là mã QR hoặc mã vạch, chứa đựng toàn bộ thông tin về quá trình hình thành của nó. Người tiêu dùng chỉ cần quét mã này bằng điện thoại thông minh để biết được sản phẩm đến từ đâu, được trồng trọt hoặc chế biến như thế nào, đã qua những khâu kiểm định nào và lưu thông qua những kênh phân phối ra sao.
Truy xuất nguồn gốc – Bước tiến quan trọng trong đảm bảo an toàn thực phẩm.
Giá trị cốt lõi của hệ thống truy xuất nguồn gốc nằm ở tính minh bạch mà nó mang lại. Trong quá khứ, thông tin về sản phẩm thực phẩm thường bị che khuất qua nhiều khâu trung gian, khiến người tiêu dùng khó có thể xác minh được tính xác thực của những gì họ mua. Một củ cà rốt trên kệ siêu thị có thể được quảng cáo là hàng hữu cơ, nhưng liệu có cách nào để kiểm chứng điều đó không? Một miếng thịt bò được dán nhãn là sản phẩm trong nước, nhưng làm sao biết được nó không phải là hàng nhập khẩu được đóng gói lại? Hệ thống truy xuất nguồn gốc ra đời để trả lời những câu hỏi như vậy.
Với người sản xuất và doanh nghiệp có uy tín, hệ thống này là cơ hội để khẳng định chất lượng sản phẩm của mình. Những ai tuân thủ đúng quy trình, sử dụng nguyên liệu sạch, áp dụng các biện pháp canh tác an toàn hoàn toàn có thể tự tin công khai mọi thông tin. Điều này không chỉ giúp họ xây dựng thương hiệu mà còn tạo ra lợi thế cạnh tranh trên thị trường. Trong khi đó, những đối tượng gian lận, sản xuất hàng kém chất lượng sẽ phải đối mặt với áp lực lớn khi mọi thông tin đều được ghi chép và có thể kiểm tra bất cứ lúc nào.
Từ góc độ quản lý nhà nước, hệ thống truy xuất nguồn gốc cung cấp một công cụ giám sát hiệu quả hơn nhiều so với các phương pháp truyền thống. Thay vì phải kiểm tra từng cơ sở sản xuất một cách thủ công, các cơ quan chức năng có thể theo dõi toàn bộ chuỗi cung ứng thông qua dữ liệu số hóa. Khi xảy ra sự cố về an toàn thực phẩm, việc xác định nguồn gốc vấn đề, thu hồi sản phẩm và xử lý trách nhiệm trở nên nhanh chóng và chính xác hơn. Trong quá khứ, một vụ ngộ độc thực phẩm có thể mất hàng tuần mới tìm ra nguyên nhân, nhưng với hệ thống truy xuất nguồn gốc, thời gian này có thể rút ngắn xuống còn vài ngày hoặc thậm chí vài giờ.
Tuy nhiên, việc xây dựng và vận hành một hệ thống truy xuất nguồn gốc hiệu quả không phải là điều đơn giản. Chi phí đầu tư ban đầu cho công nghệ, thiết bị và đào tạo nhân lực là rào cản lớn đối với nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là các hộ sản xuất nhỏ lẻ. Họ lo ngại rằng việc tham gia vào hệ thống sẽ làm tăng chi phí sản xuất, khiến sản phẩm của họ kém cạnh tranh về giá. Thêm vào đó, việc ghi chép thông tin hàng ngày, cập nhật dữ liệu liên tục đòi hỏi sự cẩn thận và kiên trì, điều mà không phải ai cũng sẵn sàng thực hiện.
Vấn đề về cơ sở hạ tầng công nghệ cũng là một thách thức không nhỏ, đặc biệt ở các vùng nông thôn và miền núi. Không phải nơi nào cũng có kết nối internet ổn định, không phải người nông dân nào cũng quen thuộc với việc sử dụng điện thoại thông minh hay máy tính. Việc số hóa thông tin, tích hợp dữ liệu từ nhiều nguồn khác nhau thành một cơ sở dữ liệu thống nhất đòi hỏi sự đầu tư lớn về mặt kỹ thuật và tổ chức.
Niềm tin vào hệ thống cũng là yếu tố then chốt để nó phát huy hiệu quả. Người tiêu dùng cần tin rằng thông tin họ nhận được là chính xác và không bị giả mạo. Điều này đòi hỏi phải có cơ chế kiểm soát chặt chẽ, đảm bảo rằng dữ liệu được nhập vào hệ thống là trung thực. Công nghệ blockchain đang được nhiều quốc gia nghiên cứu ứng dụng vào lĩnh vực này bởi tính bất biến của nó, giúp ngăn chặn việc sửa đổi hoặc xóa bỏ thông tin sau khi đã được ghi nhận.
Trên thế giới, nhiều quốc gia đã triển khai thành công hệ thống truy xuất nguồn gốc và gặt hái được những kết quả tích cực. Ở Nhật Bản, mỗi con bò được nuôi để sản xuất thịt Wagyu đều có hồ sơ riêng ghi chép chi tiết về nguồn gốc, chế độ dinh dưỡng, lịch sử y tế và quá trình giết mổ. Hệ thống này không chỉ đảm bảo chất lượng mà còn giúp thịt bò Nhật Bản trở thành sản phẩm cao cấp được tin dùng trên toàn cầu. Châu Âu cũng có những quy định nghiêm ngặt về truy xuất nguồn gốc, đặc biệt với các sản phẩm thịt, sữa và rau quả, nhằm bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng và duy trì uy tín của sản phẩm châu Âu trên thị trường quốc tế.
Tại Việt Nam, việc triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc đã được đẩy mạnh trong những năm gần đây. Nhiều tỉnh thành đã xây dựng các chương trình thí điểm cho các sản phẩm nông sản chủ lực như rau an toàn, trái cây đặc sản, gạo sạch hay thịt gia súc. Một số doanh nghiệp lớn cũng chủ động đầu tư vào công nghệ này để nâng cao giá trị thương hiệu. Tuy nhiên, sự phát triển vẫn chưa đồng đều, với sự chênh lệch lớn giữa các vùng miền và loại hình sản xuất.
Để hệ thống truy xuất nguồn gốc thực sự trở thành công cụ hiệu quả trong đảm bảo an toàn thực phẩm, cần có sự tham gia đồng bộ của nhiều bên. Nhà nước cần có những chính sách hỗ trợ cụ thể cho các doanh nghiệp và hộ nông dân, từ việc giảm chi phí đầu tư ban đầu, hỗ trợ đào tạo kỹ năng, đến việc xây dựng cơ sở hạ tầng công nghệ phù hợp. Các hiệp hội ngành nghề có thể đóng vai trò cầu nối, giúp các thành viên của mình tiếp cận và ứng dụng công nghệ một cách hiệu quả.
Giáo dục người tiêu dùng về cách sử dụng và tin tưởng vào hệ thống cũng rất quan trọng. Khi người tiêu dùng nhận thức được giá trị của thông tin truy xuất nguồn gốc và chủ động tìm kiếm những sản phẩm có mã truy xuất, đó sẽ là động lực lớn để các nhà sản xuất tham gia vào hệ thống. Thói quen quét mã QR trước khi mua hàng cần được hình thành và lan tỏa rộng rãi trong cộng đồng.
Truy xuất nguồn gốc không phải là giải pháp duy nhất, nhưng chắc chắn là một bước tiến quan trọng trong cuộc chiến đảm bảo an toàn thực phẩm. Nó tạo ra tính minh bạch, xây dựng trách nhiệm và củng cố niềm tin trong toàn bộ chuỗi giá trị thực phẩm. Khi hệ thống này được triển khai đồng bộ và vận hành hiệu quả, chúng ta sẽ có một môi trường thực phẩm an toàn hơn, nơi mà người tiêu dùng yên tâm khi lựa chọn, người sản xuất tự hào về sản phẩm của mình, và cơ quan quản lý có công cụ đắc lực để thực thi nhiệm vụ. Đó là tương lai mà tất cả chúng ta đang hướng tới.
Hoàng Nguyễn