Tây Côn Lĩnh, dãy núi trùng điệp, là nơi quần tụ của những vườn chè Shan tuyết cổ thụ, báu vật xanh của người dân bản địa. Những cây chè trăm tuổi, thân sần sùi, tán lá xòe rộng đón nắng gió, không chỉ là nguồn thu nhập mà còn là niềm tự hào của đồng bào các dân tộc nơi đây. Vẻ đẹp cổ kính, hùng vĩ của những "cụ chè" đã thu hút đông đảo du khách đến tham quan, trải nghiệm và mua sản phẩm chè đặc biệt.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, nhiều cây chè Shan tuyết cổ thụ đã bị sâu bệnh tấn công, thân cây mục ruỗng, lá úa vàng và dần chết đi. Tình trạng này đặc biệt nghiêm trọng ở các vùng chè đã được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, như xã Cao Bồ (Vị Xuyên) và xã Nậm Ty (Hoàng Su Phì).
Một trường hợp đáng tiếc là cây chè cổ thụ ở thôn Nậm Piên, xã Nậm Ty (Hoàng Su Phì). Sau khi được vinh danh là Cây Di sản Việt Nam, "cụ chè" với đường kính thân cây hơn một vòng tay người ôm, đã bất ngờ khô héo và chết dần chỉ sau một năm. Cây chè này, ước tính khoảng 500-600 tuổi, được xem là báu vật của vùng chè di sản Hoàng Su Phì và của cả tỉnh Hà Giang. Sự ra đi của "cụ chè" đã để lại niềm tiếc nuối lớn cho người dân địa phương, đặc biệt là gia đình ông Hoàng Sùn Hiang, người đã gắn bó với cây chè qua nhiều thế hệ.
Vào tháng 8 năm 2019, vùng nguyên liệu chè của huyện Hoàng Su Phì đã được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là Cây Di sản Việt Nam. Sự kiện này đã thu hút sự quan tâm của nhiều thương lái và công ty sản xuất, chế biến chè. Tuy nhiên, sự đổ xô của du khách đến tham quan, chiêm ngưỡng và tác động vật lý liên tục đã khiến một số cây chè cổ thụ, bao gồm cả cây chè ở thôn Nậm Piên, bị tổn thương và chết dần.
Không chỉ ở Hoàng Su Phì, tình trạng cây chè cổ thụ chết dần cũng diễn ra ở xã Cao Bồ (Vị Xuyên), nơi được xem là vùng lõi của chè Shan tuyết Hà Giang. Đầu năm nay, một đoàn chuyên gia Trung Quốc đã đến thăm cây chè Shan tuyết cổ thụ ở thôn Lùng Tao, xã Cao Bồ. Cây chè này có đường kính thân cây bằng hai vòng tay người lớn ôm và chia làm hai nhánh chính vươn cao 6-7 mét. Tuy nhiên, trái ngược với vẻ đẹp hùng vĩ trước đây, cây chè giờ đây đã trở nên tiều tụy, cành lá thưa thớt và một nhánh chính đã bị khô. Dưới gốc cây, những cây nấm lớn đã mọc lên, báo hiệu tình trạng sức khỏe đáng báo động của "cụ chè".
Theo các chuyên gia Trung Quốc, đây là cây chè Shan tuyết lớn nhất mà họ từng thấy. Họ đã khuyến cáo cần loại bỏ những phần cành đã chết để ngăn chặn sự lây lan của bệnh và hạn chế sự tiếp xúc gần, leo trèo của du khách.
Xã Cao Bồ, với những vườn chè cổ thụ xanh tốt, là nguồn thu nhập chính của người dân tộc Dao áo chàm nơi đây. Năm 2015, hơn 220 cây chè Shan tuyết cổ thụ ở xã đã được công nhận là cây di sản. Năm 2011, vùng chè Shan tuyết Cao Bồ đã được Liên đoàn các Phong trào Canh tác Nông nghiệp Hữu cơ Quốc tế (IFOAM) cấp chứng nhận Organic. Sự kiện này đã thu hút sự quan tâm của nhiều thương lái và chuyên gia, đồng thời tạo ra giá trị kinh tế lớn cho vùng chè.
Việc khai thác quá mức và chăm sóc cây chè không khoa học đã khiến vùng nguyên liệu này đối mặt với nguy cơ giảm chất lượng. Sự đổ xô của du khách, việc leo trèo lên cây chụp ảnh đã gây ra những tác động tiêu cực đến sức khỏe của cây chè.
Việc công nhận Cây Di sản Việt Nam đã góp phần nâng cao giá trị của vùng chè Hà Giang. Tuy nhiên, để bảo vệ và phát triển bền vững những "báu vật" này, cần có những hướng dẫn cụ thể về phương pháp chăm sóc, bảo vệ cây chè cổ thụ, đồng thời nâng cao ý thức của người dân và du khách về việc bảo tồn di sản thiên nhiên quý giá này.
Bảo An