Trong dòng chảy phát triển nông nghiệp Việt Nam, chè luôn giữ vai trò quan trọng không chỉ vì giá trị kinh tế mà còn bởi giá trị văn hóa, lịch sử. Với tỉnh miền núi Cao Bằng, chè không đơn thuần là cây trồng truyền thống mà còn là sinh kế bền vững của hàng ngàn hộ nông dân. Đặc biệt, chè Đoỏng Pán, giống chè bản địa đã gắn bó hơn 60 năm với người dân xã Độc Lập, đang bước vào hành trình mới: nâng tầm giá trị bằng khoa học và công nghệ, hướng tới mục tiêu trở thành sản phẩm OCOP đặc trưng của địa phương.
Mô hình thâm canh cải tạo chè theo hướng hữu cơ tại Đoỏng Pán, xã Độc Lập.
Từ “cần câu cơm” đến cây chủ lực
Chè Đoỏng Pán xuất hiện từ những năm 1960 tại xã Độc Lập, tỉnh Cao Bằng. Trong điều kiện khí hậu mát mẻ, thổ nhưỡng giàu khoáng chất của miền núi phía Bắc, giống chè bản địa này sinh trưởng khỏe, cho búp xanh mướt, hương thơm tự nhiên và vị ngọt hậu đặc trưng.
Suốt nhiều thập kỷ, cây chè trở thành “cần câu cơm” cho hàng trăm hộ dân, giúp xóa đói giảm nghèo và tạo nguồn thu nhập ổn định. Tuy nhiên, việc canh tác chủ yếu dựa vào tập quán cũ khiến năng suất, chất lượng chè chưa cao, thương hiệu Đoỏng Pán vì thế khó tạo chỗ đứng trên thị trường rộng lớn.
Khoa học và công nghệ: Lời giải cho bài toán phát triển
Nhằm nâng cao giá trị kinh tế của chè bản địa, năm 2021 tỉnh Cao Bằng đã phê duyệt dự án khoa học và công nghệ “Xây dựng mô hình thâm canh cải tạo vùng chè Đoỏng Pán gắn với chế biến một số sản phẩm chè xanh chất lượng cao tạo sản phẩm OCOP”. Dự án mang tính chiến lược khi kết hợp đồng bộ từ chọn giống, cải tạo vườn chè, áp dụng kỹ thuật hữu cơ, đến chế biến và xây dựng thương hiệu.
Kết quả bước đầu rất khả quan. Chỉ sau gần ba năm, 150 cây chè ưu tú được tuyển chọn và nhân giống, tạo ra vườn ươm hơn 100.000 bầu, với tỷ lệ bầu giống xuất vườn đạt 85%. 34 hộ dân được cấp cây giống và trồng mới trên diện tích 3 ha, tỷ lệ sống trên 95%. Những vườn chè mới sinh trưởng tốt, mở ra nguồn nguyên liệu bền vững cho tương lai.
Song song, dự án còn cải tạo 10 ha chè theo hướng hữu cơ. Người dân ghi nhận năng suất tăng 30–40%, thậm chí có nơi đạt tới 70% so với trước. Nếu trước kia chè chỉ cho 5–6 lứa hái mỗi năm, nay đã đạt 8 lứa. Mật độ búp chè tăng gấp đôi, đạt 180–220 búp/m². Đáng chú ý, biện pháp hữu cơ giúp giảm sâu bệnh rõ rệt: bọ xít muỗi giảm 80–90%, rầy xanh được kiểm soát dưới ngưỡng gây hại.
Chất lượng và chế biến: Chìa khóa nâng giá trị
Không chỉ dừng lại ở năng suất, chất lượng búp chè Đoỏng Pán cũng được cải thiện rõ rệt: búp đều, xanh đẹp, hương thơm đậm, vị ngọt hậu, những yếu tố quan trọng để phát triển thành các dòng chè đặc sản.
Dự án còn hỗ trợ Hợp tác xã chè Đoỏng Pán lắp đặt hệ thống thiết bị chế biến hiện đại, từ máy sao, quầy sấy đến máy hút chân không. Nhờ đó, sản phẩm chè được bảo quản tốt hơn, giữ nguyên hương vị và kéo dài thời gian sử dụng. Người dân cũng được tập huấn quy trình sản xuất chè xanh chất lượng cao, chè xanh thơm và chè Mao Tiêm. Với công suất chế biến 500 kg nguyên liệu/ngày, hợp tác xã đã có nền tảng để đa dạng hóa sản phẩm và nâng cao tính cạnh tranh trên thị trường.
Trước kia, chè Đoỏng Pán chủ yếu được bán dưới dạng búp tươi hoặc chè khô sơ chế, giá trị thấp. Nay, sản phẩm đã có bao bì nhãn mác, đóng gói hút chân không, mở ra cơ hội tiếp cận các kênh phân phối hiện đại, từ siêu thị, cửa hàng đặc sản đến thương mại điện tử.
OCOP – “Tấm hộ chiếu” cho chè bản địa
OCOP (Mỗi xã một sản phẩm) là chương trình phát triển kinh tế nông thôn theo hướng nâng cao giá trị sản phẩm địa phương. Khi đạt chứng nhận OCOP, chè Đoỏng Pán sẽ có thương hiệu được bảo hộ, được hỗ trợ quảng bá và dễ dàng tham gia vào các chuỗi cung ứng lớn, thậm chí xuất khẩu.
Đây không chỉ là cơ hội về kinh tế, mà còn là sự khẳng định giá trị văn hóa, lịch sử của giống chè bản địa đã gắn bó với vùng đất Đoỏng Pán hơn nửa thế kỷ. Khi trở thành sản phẩm OCOP, chè Đoỏng Pán sẽ mang câu chuyện về bản sắc Cao Bằng đi xa hơn, trở thành niềm tự hào của tỉnh Cao Bằng.
Hướng đi cho tương lai
Để chè Đoỏng Pán tiếp tục khẳng định vị thế, nhiều giải pháp đồng bộ đang được triển khai. Trước hết là duy trì và mở rộng mô hình thâm canh hữu cơ, nhân rộng diện tích trồng giống mới năng suất, chất lượng cao. Cùng với đó, xây dựng nhãn hiệu tập thể, đăng ký chỉ dẫn địa lý nhằm bảo vệ thương hiệu, nâng cao uy tín và giá trị sản phẩm trên thị trường.
Song song, xúc tiến thương mại được đẩy mạnh, kết nối với doanh nghiệp phân phối trong và ngoài nước. Một hướng đi đầy tiềm năng là kết hợp chè với du lịch trải nghiệm, để du khách trực tiếp hái, chế biến và thưởng thức tại chỗ. Đây không chỉ nâng cao giá trị gia tăng mà còn quảng bá hình ảnh văn hóa – nông nghiệp địa phương.
Điều quan trọng nhất là người dân phải là trung tâm của quá trình đổi mới. Khi bà con hiểu rõ lợi ích sản xuất hữu cơ, nắm vững kỹ thuật chế biến hiện đại và biết kể câu chuyện về sản phẩm, chè Đoỏng Pán mới có thể phát triển bền vững và vươn xa.
Hành trình nâng tầm chè Đoỏng Pán ở Cao Bằng là minh chứng sống động cho sức mạnh của khoa học và công nghệ trong nông nghiệp. Từ một cây trồng giúp bà con cải thiện đời sống, nay chè Đoỏng Pán đang dần trở thành sản phẩm OCOP chất lượng cao, có khả năng cạnh tranh trên thị trường lớn, góp phần nâng cao giá trị nông sản Việt.