Không biết tự bao đời, quả chanh đã đi vào thơ ca, lời ví von, so sánh... ăn sâu trong tâm thức người Việt Nam. Thật thú vị, chỉ bằng mấy vần thơ lục bát, ông bà ta đã dạy biết bao điều: “Con gà cục tác lá chanh. Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi. Con chó khóc đứng khóc ngồi. Bà ơi đi chợ mua tôi đồng riềng...”.
Cây chanh nhỏ bé nhưng hiện diện khắp đời sống người Việt, từ gian bếp, vườn quê đến ca dao, lời ăn tiếng nói
Thịt gà luộc phải chấm muối chanh kèm ớt tươi mới ngon. Các món liên quan đến thịt lợn, luôn thích hợp với gia vị của hành củ và hành lá. Cầy tơ 7 món không thể ngon tuyệt đỉnh nếu không biết tẩm ướp với củ riềng, kết hợp chút mắm tôm. Ngỡ tưởng ấy chỉ là chuyện nhỏ nhặt, mà lại góp phần làm nên nhiều món ngon nhớ đời, thu hút bao thực khách, trong và ngoài nước, là kênh lan tỏa văn hóa ẩm thực nước nhà ra khắp thế giới.
Không phải ai cũng biết trồng chanh, nó đòi hỏi sự hiểu biết nhất định về giống, thổ nhưỡng, cách chăm bón, vun sới... để cho nhiều trái, trái nhiều nước và liên tục cho trái bốn mùa. Lá chanh thật hữu dụng khi được làm gia vị tăng thêm độ hấp dẫn của nhiều món ăn, hợp nhất là thịt gà luộc. Gà luộc chín, chặt thành miếng, bày lên đĩa; lá chanh rửa sạch, thái chỉ, rắc lên trên đĩa thịt gà. Sắp thêm đĩa muối hạt hoặc muối tinh (bây giờ người ta hay dùng bột canh) rắc lá chanh thái chỉ, trộn đều làm thức chấm. Ai ăn cay thì thêm ớt tươi thái nghiêng (giờ người ta dùng tương ớt). Bữa cơm ngày hè, có bát canh cua, canh cá, nước canh rau muống luộc, bát nước mắm... thiếu vị chanh tươi làm sao ngon được.
Trước đây, muốn ăn ốc luộc, phải có lá chanh luộc cùng, mới đánh được mùi tanh, lọc nước nhớt thải ra từ miệng con ốc. Dụng cụ phổ biến, sạch sẽ, an toàn vẫn là dùng gai cây chanh để khêu ruột ốc. Nay, người ta dùng tăm tre, kim khâu, xiên làm bằng inox... để khêu cũng hợp lý. Chỉ tội, ốc đồng, ôm thân cây lúa giờ ít dần, chỉ toàn ốc nuôi nên không còn hấp dẫn như xưa.
Thịt gà rắc lá chanh đã trở thành hình ảnh ẩm thực rất quen thuộc với người Việt
Quả chanh đã trở nên thân quen và không thể thiếu được trong đời sống người Việt, từ chuyện có trong các món ăn, đến hữu ích cho sức khỏe con người. Cả cây chanh có lẽ giá trị hơn cả là quả chanh. Trước hết, quả chanh tạo nên thức uống giải khát không thể thiếu, nhất là mùa hè mỗi ngày của rất nhiều người. Nước chanh pha đường có hoặc không cho đá được dùng phổ biến. Nay lại thêm quả chanh được ướp với đường, hoặc muối rồi chế thành nước chanh ngọt hoặc mặn (chanh muối). Nước chanh cho chút mật ong pha cùng, uống vào mỗi sáng khi mới thức dậy rất tốt cho đường ruột mọi người ( người bị bệnh tiểu đường không thích hợp). Nước chanh tươi vắt, gạn bỏ hạt thường được dùng làm nước nhúng đồ ăn gỏi, như cá hồi, tôm, mực... đồ ăn sống kiểu Nhật. Ăn phở, ngoài nước dấm truyền thống, nhiều người lại thích vắt chút nước chanh vào hơn. Khẩu vị riêng có của mỗi người đã làm tăng thêm sức sáng tạo của người làm bếp nhà để “chuẩn cơm mẹ nấu” hay làm nên các “mát- tơ - chép” cho các nhà hàng.
Quả chanh còn để đánh gió cho người bị cảm, tẩy sạch đồ bám làm bẩn quần áo màu sáng; nước tẩy sau khi bổ mít thường bị nhựa mít bám vào dao, vào tay. Trong bài thuốc dân gian, vỏ chanh sấy khô được xem là một vị trong thang thuốc nam, thuốc bắc như vỏ quýt, vỏ cam...Vỏ chanh tươi, rửa sạch, đun lên lấy nước chữa các bệnh mỡ máu, mỡ gan...khá hiệu nghiệm.
Khó mà kể hết tác dụng của cây chanh, với những gì nó đã ban tặng cho đời sống con người, nhất là làm nên thức uống đa dạng, quanh năm, phong phú, rẻ tiền, rất được người Việt Nam ưa chuộng. Thật thú vị, quả chanh đã được người ta dùng để chỉ tính cách con người. “Cô này ăn nói sao mà chanh chua thế nhỉ? ” . Từ chanh chua hẳn là đúng với bản chất quả chanh rồi. Nhưng người phụ nữ “chanh chua” thì hay làm người khác sợ, ngại và đôi khi cũng thích vì sự mạnh mẽ của họ. Ngày nay, người trồng chanh đã ươm triết, lai tạo ra các giống chanh khác nhau, nhằm tăng năng xuất để có chanh cả 4 mùa, thỏa mãn nhu cầu của xã hội, nên đã có thêm chanh đào, ruột màu phơn phớt hồng, song, mùa đông chanh thường cho trái ít hơn. Có lẽ vì thế, muốn có chanh dùng quanh năm phải có thêm chanh muối, chanh tươi mua dự trữ trong ngăn đá là thế!
Cây chanh và các sản phẩm từ chanh đã làm nên màu sắc, hương vị cuộc sống của con người. Chanh vô cùng hữu ích, lại có mùa thơm nhẹ nhàng, dễ chịu, gây cảm giác gần gũi, thân thiện nên chanh đã là một phần vô cùng thú vị pha chút lãng mạn của cuộc sống con người.