Tuyên Quang, vùng đất được thiên nhiên ưu ái với núi non trùng điệp và khí hậu mát lành, không chỉ nổi tiếng bởi vẻ đẹp hùng vĩ của cao nguyên đá mà còn được biết đến là “thủ phủ” của chè Shan Tuyết cổ thụ, một báu vật sống mang trong mình câu chuyện trăm năm của núi rừng Việt Nam.
Chè Shan tuyết cổ thụ, đặc sản mang đậm nét văn hóa của vùng cao Tuyên Quang.
Những cây chè Shan Tuyết ở Tuyên Quang sinh trưởng trên các triền núi cao từ 1.000 đến hơn 2.000 mét so với mực nước biển, nơi quanh năm mây phủ, sương giăng. Tuổi đời của chúng có thể lên tới hàng trăm, thậm chí trên 500 năm. Thân cây to mốc, phủ đầy rêu xanh, cành lá vươn mình qua sương gió, hấp thụ trọn vẹn tinh hoa của đất trời. Đặc biệt, búp chè phủ lớp lông tơ trắng mịn như tuyết, là dấu hiệu nhận biết và cũng là nguồn gốc của cái tên “Shan Tuyết”. Điều kiện khí hậu lạnh, ẩm và khắc nghiệt chính là yếu tố then chốt tạo nên hương vị đặc trưng mà không vùng chè nào khác có thể sao chép.
Tuyên Quang hiện có trên 19.000 ha chè Shan Tuyết, trong đó 11.611 ha đạt tiêu chuẩn VietGAP và hữu cơ.
Dải núi Tây Côn Lĩnh, trái tim của vùng chè Shan Tuyết Tuyên Quang, chiếm tới hơn 93% diện tích chè Shan Tuyết toàn tỉnh. Với trên 19.000 ha chè Shan Tuyết, trong đó 11.611 ha đạt tiêu chuẩn VietGAP và hữu cơ, nơi đây đã được Hội Chè Thế giới ITC (Luân Đôn) và Hội Chè Việt Nam công nhận là vùng chè hữu cơ lớn nhất cả nước. Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cũng đã cấp chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm này, khẳng định vị thế của chè Shan Tuyết Tuyên Quang (mới) trên thị trường. Hiện nay toàn tỉnh có 1.629 cây chè cổ thụ được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, vừa mang giá trị sinh thái, vừa là minh chứng sống cho lịch sử và văn hóa của vùng đất.
Tuyên Quang hiện có 1.629 cây chè cổ thụ được công nhận là Cây Di sản Việt Nam.
Một tách trà Shan Tuyết khi pha lên tỏa ra hương thơm nhẹ như gió núi, màu vàng óng như mật ong. Khi nhấp ngụm đầu tiên, vị chát thanh lan tỏa, để rồi vị ngọt hậu sâu lắng ở cuống họng kéo dài. Theo phân tích của các nhà khoa học, lá chè Shan Tuyết chứa hàm lượng polyphenol, catechin và EGCG cao, những hợp chất chống oxy hóa mạnh, có tác dụng bảo vệ tế bào, giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch, tiểu đường, ung thư, đồng thời hỗ trợ chống lão hóa và tăng cường sức đề kháng. Nhờ những lợi ích này, chè Shan Tuyết không chỉ được ưa chuộng như một thức uống tinh tế, mà còn được coi là dược liệu quý của núi rừng.
Đối với đồng bào các dân tộc thiểu số ở Tuyên Quang, chè Shan Tuyết là nguồn sinh kế quan trọng. Cây chè không chỉ mang lại thu nhập mà còn là tài sản tinh thần được gìn giữ qua nhiều thế hệ. Việc thu hái hoàn toàn bằng tay, kết hợp kỹ thuật sao chế truyền thống và công nghệ hiện đại, đã tạo ra những sản phẩm đa dạng như chè xanh, chè đen, chè ướp hương hay matcha Shan Tuyết. Không ít sản phẩm đã đạt giải thưởng trong và ngoài nước, mở ra cơ hội xuất khẩu sang các thị trường khó tính như Nhật Bản, EU và Trung Đông.
Dù sở hữu tiềm năng lớn, chè Shan Tuyết Tuyên Quang vẫn đối mặt với nhiều thách thức như biến đổi khí hậu, sâu bệnh, áp lực khai thác quá mức và biến động thị trường. Để bảo tồn và phát triển, chính quyền cùng các hợp tác xã đã triển khai nhiều giải pháp: khoanh vùng bảo vệ cây chè cổ, áp dụng quy trình sản xuất hữu cơ, đào tạo kỹ thuật chế biến, xây dựng thương hiệu gắn với chỉ dẫn địa lý. Ngoài ra, mô hình du lịch trải nghiệm chè cũng được đẩy mạnh, giúp du khách tham gia hái chè, sao chè và thưởng trà tại chỗ, góp phần tăng giá trị kinh tế và nhận thức bảo tồn.
Chè Shan Tuyết Tuyên Quang không đơn thuần là sản phẩm nông nghiệp. Đó là “kho tàng xanh” kết tinh từ điều kiện tự nhiên độc đáo, bàn tay cần mẫn của người làm chè và bản sắc văn hóa vùng cao. Mỗi búp chè là một phần câu chuyện về sự kiên cường bám đất, giữ nghề, mỗi tách trà là kết nối giữa con người với thiên nhiên qua hương vị tinh khiết. Trong xu hướng tiêu dùng toàn cầu hướng tới sản phẩm sạch, an toàn và giàu bản sắc, chè Shan Tuyết Tuyên Quang hội đủ yếu tố để trở thành thương hiệu quốc gia và vươn tầm quốc tế.
Khi nâng chén trà Shan Tuyết ấm nóng, người thưởng không chỉ nếm hương vị thanh ngọt mà còn cảm nhận cả hơi thở của núi rừng, tình người vùng cao và giá trị văn hóa ngàn đời. Đó là lý do chè Shan Tuyết Tuyên Quang xứng đáng được gọi là kho tàng xanh của núi rừng Việt Nam, một di sản sống cần được gìn giữ và lan tỏa cho mai sau.