Chè Shan Tuyết và khát vọng thoát nghèo bền vững nơi rẻo cao Hà Giang

Giữa những triền núi quanh năm lạnh giá, cây chè Shan Tuyết cổ thụ vẫn đứng đó trầm mặc, cứng cỏi, bám rễ vào đá núi Tây Côn Lĩnh, như chính tinh thần của người Dao đỏ nơi rẻo cao Hà Giang. Nhưng không chỉ là chứng nhân của thời gian, những tán chè phủ tuyết ấy đang dần trở thành biểu tượng cho một giấc mơ mới: giấc mơ thoát nghèo bền vững bằng chính bàn tay người bản địa, từ chính di sản nghìn năm của đại ngàn.

Vàng trắng giữa rừng xanh

Tháng 3/2024, tại cuộc thi Golden Leaf Awards giải thưởng chuyên nghiệp và danh giá bậc nhất về trà tổ chức ở Úc một sản phẩm chè mang tên “Bạch Trà Phìn Hồ” đã vượt qua hàng trăm mẫu từ nhiều quốc gia để giành giải Vàng. Đằng sau chiếc cúp là những đôi tay rám nắng của người Dao ở xã Thông Nguyên, huyện Hoàng Su Phì nơi chè Shan Tuyết mọc tự nhiên trên độ cao hơn 1.200m, được thu hái theo phương pháp thủ công, sao tẩm tinh tế, lưu giữ trọn hương vị núi rừng.

Giải thưởng ấy không chỉ là niềm tự hào cho Hợp tác xã chế biến chè Phìn Hồ, mà còn là minh chứng cho tiềm năng vô tận của cây chè Shan Tuyết Hà Giang một “báu vật xanh” của Tây Bắc. Vấn đề đặt ra là: làm sao để biến tiềm năng thành sinh kế thực sự? Làm sao để người dân có thể sống tốt, sống lâu dài với cây chè cổ?

Cây chè và vòng luẩn quẩn “được mùa mất giá”

Từ lâu, Hà Giang đã nổi tiếng với những vùng chè cổ thụ như Cao Bồ, Linh Hồ, Thanh Đức, Thông Nguyên… Nơi đây, những cây chè phủ lớp tuyết bạc trên thân, sừng sững giữa mây ngàn, không chỉ là sản vật quý hiếm mà còn gắn liền với đời sống tâm linh của cộng đồng người Dao đỏ. Tuy nhiên, trong suốt nhiều năm, người dân nơi đây vẫn quanh quẩn trong mô hình canh tác nhỏ lẻ, thu hái tự phát, bán chè tươi giá rẻ, không có đầu ra ổn định.

“Trước kia, nhà tôi bán một bao chè tươi chỉ được vài chục nghìn đồng. Có khi được mùa lại không có người mua. Mỗi lần mưa to là đường trơn, thương lái cũng không lên được,” bà Lý Thị Mẩy một hộ dân ở Cao Bồ chia sẻ.

Chè quý nhưng thiếu thương hiệu, sản phẩm sạch nhưng thiếu câu chuyện, người làm chè giỏi nhưng thiếu kiến thức thị trường là nghịch lý đã đeo bám cây chè Shan Tuyết Hà Giang suốt một thời gian dài. Và chỉ khi các hợp tác xã, tổ chức phi chính phủ và đặc biệt là lớp trẻ bản địa cùng bắt tay thay đổi, thì cây chè cổ mới bắt đầu “nở hoa”.

Đánh thức giấc mơ từ rừng chè cổ

Những năm gần đây, với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương và các tổ chức phát triển, các mô hình sản xuất chè hữu cơ đã được triển khai tại nhiều xã vùng cao. Tiêu biểu là HTX Chè Phìn Hồ là đơn vị đã liên kết với hơn 100 hộ dân, tổ chức tập huấn quy trình thu hái, chế biến chè theo tiêu chuẩn hữu cơ, đồng thời phát triển các dòng sản phẩm cao cấp như chè vàng, chè Shan Tuyết ướp hoa, chè trắng một tôm hai lá…

Các sản phẩm mang thương hiệu “Shan Tuyết Phìn Hồ” không chỉ được bán tại các chuỗi nông sản sạch ở Hà Nội, TP.HCM mà còn vươn tới thị trường châu Âu, Nhật Bản. Mỗi kg chè khô hiện có thể bán với giá từ 400.000 đến 1 triệu đồng, cao gấp 5–10 lần giá chè tươi trước đây.

Bên cạnh đó, mô hình du lịch cộng đồng gắn với cây chè cổ cũng được người dân bản địa đón nhận như một hướng đi đầy triển vọng. Những tuyến trekking xuyên rừng chè cổ thụ, trải nghiệm sao ướp chè, thưởng trà bên bếp lửa cùng người Dao, lễ hội “Cảm ơn rừng chè” hằng năm tất cả đã tạo nên trải nghiệm văn hóa độc đáo, hút khách du lịch trong và ngoài nước đến với Cao Bồ, Thông Nguyên, Linh Hồ.

Từ chén trà đến sinh kế bền vững

Tháng 4/2025, UBND tỉnh Hà Giang chính thức khởi động Dự án bảo tồn và phát huy giá trị Quần thể di sản cây chè Shan Tuyết cổ thụ Vị Xuyên. Mục tiêu của dự án không chỉ là bảo tồn giống chè cổ hiếm quý, mà còn là tạo sinh kế bền vững gắn với văn hóa và hệ sinh thái bản địa.

Tỉnh đang lập hồ sơ công nhận các vùng chè cổ tại Cao Bồ, Linh Hồ, Thanh Đức là Di sản Quốc gia; đồng thời xây dựng bản đồ gen để bảo tồn giống cây quý. Nhiều chương trình đào tạo kỹ thuật canh tác hữu cơ, kể chuyện sản phẩm, xây dựng thương hiệu gắn với văn hóa người Dao cũng đang được triển khai. Hơn hết, chính cộng đồng là người trung tâm của quá trình này.

“Cây chè giúp chúng tôi giữ rừng, giữ đất, giữ người,” một già làng Dao chia sẻ. “Giờ không ai phá rừng làm nương nữa, mà đều coi cây chè như báu vật.”

Các lớp tập huấn kỹ năng thương mại điện tử, livestream, chụp ảnh sản phẩm, viết nội dung truyền thông cho người dân địa phương đang tạo nên thế hệ khởi nghiệp trẻ đầy khát vọng. Những nhóm như “Chè Shan Youth” do thanh niên Dao thành lập, đang đưa hình ảnh rừng chè cổ lên mạng xã hội, sàn thương mại điện tử, kết nối trực tiếp với khách hàng ở khắp cả nước.

Vẫn còn gian nan, nhưng không ai lùi bước

Dù có nhiều chuyển biến tích cực, Hà Giang cũng thẳng thắn nhìn nhận rằng quá trình phát triển sản phẩm vùng cao vẫn gặp không ít khó khăn: sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết chuỗi, sản phẩm chưa có thương hiệu mạnh, hạ tầng thương mại còn hạn chế.

Trong giai đoạn 2026–2030, tỉnh đặt mục tiêu đầu tư thêm 24 chợ mới, hỗ trợ xây dựng hệ sinh thái thương mại điện tử, khuyến khích khởi nghiệp nông nghiệp tại chỗ, và đặc biệt là tiếp tục huy động nguồn lực từ các chương trình mục tiêu quốc gia. Đó là chiến lược toàn diện nhằm giúp người dân không chỉ làm nông giỏi mà còn trở thành doanh nhân bản địa, nhà sáng tạo sản phẩm, người gìn giữ di sản.

Chè Shan Tuyết Hà Giang không còn là một sản vật nằm lặng lẽ giữa đại ngàn. Dưới bàn tay của những người Dao đỏ giàu khát vọng, từ những HTX năng động đến lớp trẻ dám mơ lớn, cây chè cổ đang trở thành biểu tượng của một hành trình vươn lên từ gian khó. Giấc mơ thoát nghèo bền vững tưởng như xa xôi đang dần thành hiện thực bằng chính sức mạnh nội sinh, lòng tự tôn dân tộc và tình yêu sâu sắc với quê hương.

Giữa se lạnh Tây Côn Lĩnh, khi bạn nhấp một ngụm trà Shan Tuyết, hãy nhớ: đây không chỉ là một thức uống. Đó là vị của núi rừng, là hơi thở của di sản, là tương lai đang được ươm mầm từ rễ cây cổ thụ trên rẻo cao Hà Giang.