Ngành chè Việt Nam từ lâu đã gắn bó với hình ảnh những đồi chè xanh mướt, nơi bàn tay người nông dân thoăn thoắt hái từng búp non trong làn sương sớm. Bức tranh thiên nhiên ấy mang vẻ yên bình, nhưng ít ai nhìn thấy phía sau là những thách thức kéo dài qua nhiều thế hệ: mùa vụ ngắn, sản lượng tập trung vào vài tháng trong năm khiến giá chè bấp bênh; khi hết vụ, nhà xưởng đìu hiu, công nhân nghỉ việc, thu nhập bấp bênh. Với các thị trường xuất khẩu cao cấp như Nhật Bản, EU hay Mỹ, yêu cầu nguồn cung liên tục và đồng nhất, những rào cản này càng trở nên rõ rệt.
So với phương pháp dùng chảo thủ công, việc sử dụng ống diệt men giúp rút ngắn thời gian thực hiện mỗi mẻ chè xuống chỉ còn 3-5 phút.
Mùa vụ chè, giống như hầu hết các loại nông sản, tuân theo quy luật tự nhiên. Mỗi vùng miền có thời điểm thu hoạch riêng, thường kéo dài chỉ vài tháng. Khi chè vào vụ rộ, sản lượng tăng đột biến, giá chè tươi lập tức giảm mạnh. Người nông dân phải bán nhanh, bởi chỉ sau vài giờ, búp chè mất nước, giảm chất lượng và không thể chế biến được. Ngược lại, trái vụ, nguyên liệu khan hiếm khiến nhà máy hoạt động cầm chừng, xuất khẩu thiếu hàng. Sự mất cân đối cung, cầu dẫn đến dao động giá liên tục, ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của nông dân và khả năng duy trì sản xuất ổn định của doanh nghiệp. Đây chính là “giới hạn tự nhiên” mà ngành chè Việt phải đối mặt từ hàng thập kỷ nay.
Giải pháp không phải là chống lại thiên nhiên, mà nằm ở khả năng ứng dụng khoa học và công nghệ để kéo dài tuổi thọ sản phẩm, tối ưu hóa giá trị. Trong hơn một thập kỷ qua, nhiều doanh nghiệp chè Việt đã mạnh dạn đầu tư dây chuyền hiện đại: sấy lạnh, hút ẩm, đóng gói chân không hay lên men bán tự nhiên. Nhờ đó, búp chè tươi, vốn chỉ bảo quản được vài giờ, nay có thể “biến hình” thành hàng chục sản phẩm khác nhau: trà xanh, trà đen, trà ô long, trà ướp hương, trà túi lọc hay trà hòa tan. Với công nghệ sấy lạnh và đóng gói chân không, chè giữ được hương vị tự nhiên suốt 12–18 tháng, giúp doanh nghiệp chủ động cung ứng quanh năm, từ đó xóa bỏ hạn chế về mùa vụ và tạo tiền đề vững chắc cho xuất khẩu chất lượng cao.
Vùng chè Tân Cương (Thái Nguyên) là minh chứng sống động cho cuộc cách mạng này. Trước đây, chè chỉ được sao khô và bán ngay sau vụ, nhưng nay nhiều hợp tác xã đã đầu tư hệ thống máy sao điều khiển nhiệt độ tự động, phòng ủ kiểm soát ẩm độ và dây chuyền đóng gói hút chân không. Nhờ vậy, chè vẫn giữ được hương cốm đặc trưng, vận chuyển đi xa mà không lo biến chất. Nhiều sản phẩm từ Tân Cương đã xuất khẩu thành công sang Nhật Bản, Đài Loan và Đức, những thị trường khắt khe về chất lượng.
Một yếu tố then chốt trong quy trình chế biến là công đoạn diệt men (“ốp chè”), giúp cố định hương vị, dừng quá trình oxy hóa và giữ màu xanh tự nhiên cho lá. Trước đây, diệt men chủ yếu bằng chảo tôn, tốn sức và khó kiểm soát nhiệt độ, khiến hương vị và màu sắc không ổn định. Từ trăn trở này, chị Đào Thanh Hảo, Giám đốc HTX Chè Hảo Đạt (Tân Cương), đã kết hợp kỹ thuật cơ khí với kinh nghiệm truyền thống để tạo ra “ống diệt men chè”. Thiết bị này giúp rút ngắn thời gian chế biến xuống 3–5 phút mỗi mẻ, cho sản phẩm đồng đều, giữ màu xanh sẫm và hương thơm tự nhiên, tăng năng suất gấp 3–5 lần, đồng thời tiết kiệm nhiên liệu và sức lao động. Sáng kiến không chỉ cải thiện hiệu quả sản xuất, mà còn bảo vệ sức khỏe người lao động, thân thiện với môi trường, và được vinh danh tại Giải thưởng “Khuyến học – Tự học thành tài”.
Công nghệ chế biến sâu không chỉ duy trì chất lượng chè quanh năm, mà còn mở ra cơ hội sáng tạo sản phẩm mới. Ở xã Bản Liền (Lào Cai), lá chè già được tái chế thành bột trà, gối thảo mộc hay trà lên men; tại Vị Xuyên (Tuyên Quang), lá chè Shan tuyết già được sản xuất thành trà Bancha giàu khoáng chất, tốt cho tiêu hóa và gan. Việc tận dụng lá chè già không chỉ giảm lãng phí, mà còn hình thành mô hình kinh tế tuần hoàn, nâng cao giá trị kinh tế cho cây chè vùng cao và tạo việc làm ổn định cho lao động thời vụ.
Tại Phú Thọ, Công ty TNHH Chè Hoài Trung là minh chứng rõ ràng cho xu hướng “bán giá trị thay vì bán thô”. Công ty trồng nhiều giống chè nổi tiếng, trong đó chè Đinh – búp non – được chế biến theo quy trình khép kín công nghệ cao: máng héo bằng lưới inox, máy sao diệt men điều chỉnh nhiệt độ điện, mâm vò gỗ giữ hình dáng xoăn đều. Kết quả là từ 120 tấn chè tươi, công ty thu về 13–15 tấn chè Đinh khô cao cấp, giá bán gấp ba lần sản phẩm truyền thống. Sản phẩm giữ màu xanh ánh vàng và hương cốm dịu, hoàn toàn tự nhiên, không dùng phụ gia.
Công nghệ bảo quản hiện đại, từ kho lạnh, dây chuyền hút ẩm tự động đến bao gói chống tia UV và cảm biến IoT, giúp doanh nghiệp kiểm soát chất lượng từ vườn đến bàn, giảm rủi ro hỏng hóc trong xuất khẩu. Kết hợp với thương mại điện tử, chuỗi giá trị chè Việt trở nên bền vững: hộ nông dân bán trà túi lọc trực tuyến, doanh nghiệp nhỏ xuất khẩu bột matcha sang Nhật qua Amazon. Khi đầu vào được kiểm soát bằng công nghệ và đầu ra kết nối số hóa, chè Việt hoàn toàn chủ động trong sản xuất và phân phối.
Cuộc cách mạng chế biến và bảo quản đã giúp ngành chè Việt vượt giới hạn tự nhiên của mùa vụ. Mỗi búp chè, thay vì chỉ tồn tại vài giờ, nay trở thành sản phẩm giá trị cao, có thể thưởng thức quanh năm, bất cứ đâu trên thế giới. Từ một ngành sản xuất phụ thuộc thời tiết, chè Việt đang chuyển mình thành ngành hàng công nghệ, nơi tri thức, sáng tạo và ứng dụng khoa học quyết định giá trị.
Khi biết biến mùa vụ thành cơ hội, chè Việt không chỉ mang hương đất trời, mà còn chứa đựng trí tuệ, niềm tin và khát vọng vươn lên của người Việt. Tương lai sẽ chứng kiến Việt Nam không chỉ là “xứ sở của những đồi chè”, mà còn là quốc gia tiên phong trong công nghệ chế biến, bảo quản và sáng tạo sản phẩm từ trà, nơi mỗi búp chè là minh chứng sống động cho tinh thần đổi mới không ngừng.