Xã Bản Liền, tỉnh Lào Cai từ lâu đã nổi danh là “thủ phủ” của chè Shan tuyết cổ thụ. Những gốc chè hàng trăm năm tuổi phủ rêu xanh, búp trắng mịn, hương thơm thanh khiết không chỉ là sản vật quý hiếm mà còn là niềm tự hào của đồng bào Tày nơi đây. Thế nhưng, đằng sau vẻ đẹp ấy, có một phần của cây chè từng bị coi là vô giá trị, đó là những chiếc lá chè già vào mùa đông. Giờ đây, những chiế lá chè Shan già đã được đánh thức, trở thành “kho báu xanh” mang lại thu nhập, sức khỏe và bản sắc mới cho cộng đồng Bản Liền.
Những chiếc lá chè già giờ đây được chế biến thành các sản phẩm độc đáo như bột trà, lá trà khô, gối thảo mộc.
Thông thường, người dân xã Bản Liền chỉ thu hái búp chè non từ tháng 2 đến tháng 9 âm lịch để chế biến trà. Khi mùa đông đến, búp ngừng phát triển, trên cây chỉ còn lại những chiếc lá già, từng bị coi là phế phẩm và bỏ đi. Trước kia, bà con chỉ tận dụng lá già để nấu nước gội đầu hoặc đun uống cho mát.
Tuy nhiên, các phân tích khoa học gần đây cho thấy lá chè trưởng thành lại giàu polyphenol, flavonoid, tannin và diệp lục, những hợp chất có tác dụng chống oxy hóa, hỗ trợ tiêu hóa, giải độc và tăng cường sức đề kháng. Điều này đồng nghĩa, phần lá chè Shan tưởng như vô dụng ấy thực chất lại chứa đựng giá trị dinh dưỡng và dược liệu dồi dào, mở ra một hướng đi mới cho cây chè Shan tuyết Bản Liền.
Bước ngoặt đến với Bản Liền khi dự án KisStartup hỗ trợ cộng đồng Tày ứng dụng công nghệ chế biến mới. Nhờ quy trình xử lý để giảm vị chát nhưng giữ nguyên hoạt chất sinh học, lá chè già được “tái sinh” thành nhiều sản phẩm độc đáo: bột trà, lá trà khô, gối thảo mộc.
Bột trà từ lá già được xem là nguồn chất xơ tự nhiên bổ sung cho thực phẩm chức năng và đồ uống lành mạnh. Trong khi đó, tinh dầu từ lá chè già lại có khả năng thư giãn thần kinh, giảm căng thẳng, hỗ trợ giấc ngủ, trở thành điểm nhấn cho sản phẩm gối thảo mộc. Nhờ vậy, cây chè Shan tuyết vốn chỉ mang lại giá trị vào mùa xuân – thu, nay đã tạo thu nhập quanh năm, kể cả trong những tháng đông lạnh giá.
Anh Lâm A Nâng, thôn Đội 3, chia sẻ: “Ngày trước, lá chè già thường bỏ đi, chẳng ai để ý. Từ khi được tập huấn và biết cách chế biến, tôi mới nhận ra đây là nguồn thu nhập mới. Giờ thì gia đình có thêm việc làm và thu nhập đều đặn, không còn cảnh ‘đứt gãy’ kinh tế khi hết vụ búp non.”
Theo thống kê từ Hợp tác xã Chè Bản Liền, việc khai thác lá chè già đã giúp thu nhập bình quân hộ dân tăng thêm 20–30%. Quan trọng hơn, nó tạo việc làm bền vững, giúp bà con gắn bó với cây chè, đồng thời hạn chế tình trạng lãng phí nông sản.
Ông Phạm Quang Thận, Giám đốc HTX Chè Bản Liền, nhấn mạnh:“Chè Shan tuyết Bản Liền vốn đã đạt chuẩn hữu cơ châu Âu và Mỹ. Việc tận dụng thêm lá già để tạo sản phẩm mới là bước đi sáng tạo, vừa nâng cao giá trị kinh tế, vừa giảm phế phẩm trong sản xuất.”
Bên cạnh đó, việc chế biến lá chè già cũng góp phần bảo vệ môi trường. Thay vì bị bỏ lại phân hủy tự nhiên, gây lãng phí, nay chúng được tái chế thành sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Đồng thời, mỗi gói trà, mỗi chiếc gối thảo mộc còn là cách đồng bào Tày lưu giữ và quảng bá văn hóa bản địa thông qua sản phẩm gắn liền với thiên nhiên.
Không chỉ đơn thuần là câu chuyện khai thác một phần cây chè, việc “đánh thức” lá chè già còn phản ánh tư duy nông nghiệp bền vững. Khi búp non và lá già đều được tận dụng, cây chè Shan tuyết được khai thác toàn diện mà không gây tổn hại đến hệ sinh thái.
Ông Lương Mạnh Hà, Chủ tịch UBND xã Bản Liền, cho biết: “Những năm qua, xã đã đẩy mạnh cải tạo vườn chè, áp dụng kỹ thuật sản xuất hữu cơ, nâng cao chất lượng sản phẩm. Việc khai thác lá chè già giúp tăng giá trị, đồng thời củng cố hình ảnh Bản Liền như một điểm đến của chè Shan tuyết bền vững.”
Sự sáng tạo này không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn giúp bảo tồn nguồn gen quý hiếm của cây chè cổ thụ, loài cây đã bám rễ nơi rừng núi Tây Bắc hàng trăm năm.
Mỗi sản phẩm từ lá chè già không chỉ là hàng hóa, mà còn là câu chuyện văn hóa của người Tày, nơi kiên trì, sáng tạo và lòng trân trọng thiên nhiên hội tụ. Những chiếc lá từng bị bỏ đi, nay trở thành nguyên liệu cho bột trà, gối thảo mộc, vừa chăm sóc sức khỏe vừa gửi gắm thông điệp: phát triển phải song hành với gìn giữ bản sắc và môi trường.
Hành trình “đánh thức” giá trị chè Shan tuyết ở Bản Liền minh chứng cho sự kết hợp giữa khoa học, công nghệ và truyền thống. Từ những lá già phủ sương gió, người dân đã tạo dựng nguồn lực kinh tế mới, mở lối cho một tương lai xanh và bền vững. Câu chuyện ấy không chỉ mang ý nghĩa địa phương, mà còn lan tỏa niềm tin: không có gì là vô dụng nếu biết khai thác, và mỗi chiếc lá già Shan tuyết đều góp thêm một nốt nhạc tự hào trên hành trình vươn ra thế giới.