Mô hình lúa nếp đặc sản Quạ đen tại xã Thắng Sơn, huyện Thanh Sơn cho năng suất và thu nhập cao.
Xuất xứ của tên gọi Quạ đen được tương truyền rằng: Ngày xưa có một nàng công chúa xinh đẹp được nhà vua yêu quý nhưng nàng không bao giờ cười nói với bất cứ ai. Đến năm 18 tuổi nhà vua kén rể quý, ai làm cho nàng công chúa cười thì sẽ được làm phò mã. Nhiều thanh niên làm đủ mọi cách cũng không thể làm cho nàng cười. Bỗng một hôm nọ, chàng trai với nước da ngăm đen đưa đến một bông lúa vàng lấp lánh tựa như ánh sáng mặt trời. Vì trước giờ chưa nhìn thấy bông lúa nào đẹp đến thế, công chúa liền buột miệng hỏi thăm. Chàng nông dân giới thiếu về giống lúa khác lạ kia, nó có tên là Quà Quà, được con chim quạ thả trước sân nhà vào buổi sáng sớm. Nghe xong câu chuyện nàng mỉm cười bảo chàng trai gieo trồng giống lúa quý này, đến khi thu hoạch đem dâng, nếu ngon nàng sẽ lấy làm chồng...
Truyền thuyết đó được bà con vùng Thanh Sơn - Phú Thọ truyền tai nhau nhưng có một thời gian rất dài câu chuyện đó bị lãng quên bởi giống gạo nếp ấy không còn nhiều ở Thanh Sơn. May thay, nhờ công sức phục tráng, bảo tồn đặc sản địa phương của huyện, bây giờ người dân Thanh Sơn có thể tự hào kể lại điển tích đó như một lời giới thiệu về giống gạo nếp đặc sản.
Tự nhận mình là một kẻ “hấp” khi chỉ thích nghiên cứu những đặc sản trước bờ vực tuyệt chủng, anh Vũ Văn Hoan - Phó Trưởng phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Thanh Sơn kể, năm 2004 khi anh đang là Trạm phó Trạm Khuyến nông huyện Thanh Sơn đã xin Sở Khoa học và Công nghệ “Đề tài phục tráng, bảo tồn tập đoàn giống lúa nếp địa phương trên địa bàn huyện Thanh Sơn, tỉnh Phú Thọ”.
“Tôi thấy không ai để ý các giống đặc sản địa phương, điều đó rất lãng phí nguồn tài nguyên mà nơi khác muốn cũng chẳng có. Trước đó, khi tìm hiểu về giống lúa nếp Quạ đen này, nhiều nngười già trong vùng bày tỏ tiếc nuối khi giống lúa ấy mất đi. May là trước đó tôi có đem ít giống Quạ đen đưa cho ông cậu ở xã Lương Nha trồng, nếu không cũng mất, thế là đề xuất luôn với UBND huyện cho khôi phục, làm mô hình”.
Gần 40 năm nếp Quạ đen tuyệt chủng trong cộng đồng người Mường ở huyện Thanh Sơn, giờ đây được khôi phục, những ký ức xưa tưởng chừng như đã mất lại hiện về. Giống chỉ hợp trồng ở vụ mùa, có thời gian sinh trưởng 142 ngày, cây cao gần ngang đầu người, năng suất đạt 160 kg/sào, chất lượng hơn hẳn các loại nếp thông thường. Về huyện Thanh Sơn vào thời điểm từ tháng 9 đến tháng 11/2021, nhất là vào giai đoạn lúa nếp quạ đen trĩu hạt, ta còn được chứng kiến nhiều đoàn người đến tham quan, chụp ảnh bên giống lúa đặc sản quý hiếm. Không những thế, người người còn may mắn được thưởng thức món đặc sản xôi nếp quạ đen, bánh chưng, cơm cháy và rượu nếp quạ đen với hương thơm quyến rũ.
Mô hình sản xuất lúa nếp đặc sản Quạ đen, huyện Thanh Sơn không chỉ nâng cao thu nhập cho người dân mà còn góp phần bảo tồn, lưu giữ được giống lúa nếp đặc sản truyền thống của địa phương. Mô hình “Giống lúa nếp Quạ đen - đặc sản của địa phương” được huyện Thanh Sơn trồng thử nghiệm từ vụ mùa năm 2020 tại xã Thắng Sơn với diện tích 3ha, đến năm 2023 đã tăng lên 93,6ha tại 3 xã Thắng Sơn, Cự Đồng và Yên Sơn.
Các loại máy móc hiện đại được đưa vào sử dụng trong quá trình trồng trọt, gặt hái. HTX liên kết phát triển về giống lúa này cũng được thành lập nhằm tạo điều kiện đầu ra cho sản phẩm, từ đó đẩy mạnh quy mô trồng trọt.
UBND huyện thường xuyên chỉ đạo các phòng chuyên môn của huyện phối hợp với các xã có diện tích gieo cấy lúa nếp Quạ đen để tuyên truyền, hướng dẫn người dân tích cực, chủ động trong việc chăm sóc và phòng trừ sâu bệnh cho lúa.
Từ khi giống lúa nếp Quạ đen được đưa vào sản xuất trên cánh đồng xã Thắng Sơn đã đem lại hiệu quả rõ rệt, vụ mùa năm 2021 năng suất lúa nếp quạ đen cao gấp đôi so với năm 2020 (từ 80kg/sào/ 2020 tăng lên 150kg/sào/2021). Chi phí đầu tư sản xuất cho 1 sào lúa nếp quạ đen hết khoảng 1,52 triệu đồng/sào, lợi nhuận thu được khoảng 1,67 triệu đồng/sào. Về chế biến, lúa nếp Quạ đen sau thu hoạch về, phơi khô quạt sạch, được chế biến thành gạo và làm bánh chưng, nấu xôi, nấu cơm cháy, nấu rượu.
Theo tính toán, khi sử dụng loại gạo nếp này gói bánh chưng cho thấy, cứ 100kg gạo gói được 300 chiếc bánh, trừ chi phí phụ phẩm, công sức, lãi thu về 2,9 triệu đồng, nếu bán gạo chỉ thu được 5,0 triệu đồng, như vậy làm bánh chưng cho thu nhập tăng khoảng 17%. Nấu xôi từ gạo nếp quạ đen, lợi nhuận thu được cũng tăng 20,96% so với bán gạo. Hiệu quả dùng nếp quạ đen nấu rượu thu nhập tăng 16,7% so với bán gạo thông thường, lại tận dụng được cả các loại gạo xấu. Còn khi dùng nếp quạ đen nấu cơm cháy lợi nhuận thu được tăng 12,6% so với bán gạo thông thường. Thực tế đó đã khẳng định, nếp Quạ đen phù hợp với thổ nhưỡng địa phương, cho năng suất cao, các sản phẩm chế biến từ gạo nếp quạ đen đã đem lại hiệu quả kinh tế cao cho người lao động. Ngoài ra sản phẩm phụ là rơm của lúa nếp quạ đen còn được tận dụng làm chổi bán với giá 30-35 nghìn đồng/chiếc, góp phần tăng thu nhập cho người lao động.
Nếp quạ đen cho hiệu quả kinh tế cao...
Gạo nếp Quạ đen - Đặc sản Thanh Sơn.
Ông Nguyễn Văn Thịnh - Chủ tịch UBND xã Thắng Sơn cho biết: Sau thời gian trồng và nhận rộng mô hình phát triển giống lúa nếp Quạ đen trên địa bàn xã Thắng Sơn, địa phương quyết tâm xây dựng và phát triển mô hình giống lúa nếp Quạ đen theo hướng hàng hoá, thành lập hợp tác xã chuyên cung cấp giống, phát triển sản xuất chuyên canh, bao tiêu đầu ra sản phẩm cho bà con và phát triển sản phẩm trở thành thương hiệu của địa phương.
Thanh Sơn phấn đấu đưa lúa nếp Quạ Đen trở thành sản phẩm OCOP.
Huyện Thanh Sơn đang có định hướng phát triển, nhân rộng nếp Quạ đen gắn với chế biến, phát triển làng nghề truyền thống bền vững và đăng ký trở thành sản phẩm OCOP của địa phương. Việc khôi phục và nhân rộng mô hình giống lúa đặc sản nếp Quạ đen không chỉ góp phần nâng cao thu nhập cho người dân mà còn bảo tồn, lưu giữ giống lúa đặc sản của người Mường Thanh Sơn, góp phần tích cực phát triển kinh tế, xây dựng nông thôn mới, không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho đồng bào các dân tộc trên địa bàn huyện.
ĐỨC LÂM