Khúc ca ngàn đời từ dòng Cổ Bồng
Lễ hội Bơi trải, còn được biết đến với tên gọi bơi thuyền hay đua thuyền, không đơn thuần là một cuộc thi tài tốc độ, mà là một sản phẩm tinh thần được hun đúc qua hàng thế kỷ. Nó gắn liền với tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng, vị Hoàng Độ cư sĩ, người có công lớn phò tá Hai Bà Trưng đánh giặc Tô Định. Tương truyền, sau khi chiến thắng trở về, thuyền của Ngài và sáu người anh em đã gặp nạn trên khúc sông này. Để tưởng nhớ công lao to lớn ấy, người dân Ngọ Dương đã lập đền thờ và tổ chức lễ hội hàng năm, bắt đầu từ ngày 25 tháng Chạp âm lịch và kéo dài đến mùng 5 tháng Giêng.
Dòng Cổ Bồng, chứng nhân của lịch sử, trở thành sân khấu linh thiêng cho lễ hội. Con sông không chỉ cung cấp không gian cho những màn đua tài kịch tính mà còn mang trong mình những giá trị tâm linh sâu sắc. Nước sông tượng trưng cho sự sống, sự sinh sôi, là nguồn cội của mọi vật. Bơi trải trên dòng Cổ Bồng cũng là hành động thể hiện sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên, sự tôn kính đối với sức mạnh của tự nhiên.
Từ bảy giáp đến năm thôn: Dấu ấn thời gian
Lịch sử lễ hội cũng trải qua những biến đổi theo dòng chảy thời gian. Trước năm 1945, cuộc đua có sự tham gia của bảy đội trải, tượng trưng cho bảy anh em của Thành hoàng và cũng là đại diện cho bảy giáp trong làng: Đông trưởng, Đông thứ, Tây, Nam, Bắc, Trung và Đoài. Mỗi giáp cử ra những chàng trai khỏe mạnh, tài giỏi nhất để tham gia tranh tài.
Ngày nay, lễ hội được tổ chức với sự góp mặt của năm đội, tương ứng với năm thôn của làng: thôn 1, 2, 3, 4 và 5. Sự thay đổi này phản ánh sự biến chuyển trong cấu trúc xã hội của làng Ngọ Dương. Các dòng họ không còn sinh sống tách biệt theo giáp như trước, mà đã có sự giao thoa, xen kẽ. Hơn nữa, cũng có nhiều người từ nơi khác đến lập nghiệp tại đây, tạo nên một cộng đồng đa dạng. Tuy nhiên, dù có thay đổi về hình thức, tinh thần đoàn kết, thượng võ và lòng biết ơn vẫn được giữ vững.
Để được vinh dự khoác lên mình màu áo của đội trải, các chàng trai phải đáp ứng những tiêu chí khắt khe. Độ tuổi tham gia thường từ 18 đến 45, độ tuổi sung sức nhất của đời người. Họ phải là những người có sức khỏe dẻo dai, phẩm chất đạo đức tốt và đặc biệt phải am hiểu về kỹ thuật bơi trải, thuần thục với việc điều khiển thuyền trên sông nước.
Mỗi đội trải gồm 16 thành viên, với những vai trò riêng biệt: một lái trải tài ba, người cầm lái con thuyền; một dậm cốc, giữ nhịp điệu và động viên tinh thần đồng đội; và 14 tuyển thủ bơi trải, những người trực tiếp tạo nên sức mạnh cho con thuyền lướt trên mặt nước. Đôi khi, còn có thêm một người tát nước, hỗ trợ giữ cho thuyền luôn khô ráo.
Trang phục của các đội cũng mang đậm nét truyền thống, mỗi đội khoác lên mình một màu sắc trong ngũ hành: đỏ, vàng, xanh nõn chuối, xanh lam và hồng. Lưng và đầu mỗi tuyển thủ được thắt dải lụa đỏ, tạo nên một bức tranh rực rỡ, sống động trên dòng sông.
Cuộc đua của sức mạnh và kỹ thuật
Điểm xuất phát của các trải nằm ở phía Tây, các đội sẽ bơi qua trước cửa đền Ngọ Dương sang phía Đông, ngược dòng chảy của sông, từ âm sang dương. Đây không chỉ là một cuộc đua tốc độ mà còn là một bài kiểm tra về kỹ thuật và sự phối hợp nhịp nhàng giữa các thành viên.
Theo lệ làng, các đội phải thi đấu trên đoạn sông dài 1.000m, chia làm ba vòng: hai vòng đơn và một vòng kép. Vòng đơn là vòng bơi một chiều, còn vòng kép là vòng bơi quay trở lại điểm xuất phát. Chính những vòng kép này tạo nên sự khác biệt của Bơi trải Ngọ Dương so với các hình thức đua thuyền khác. Nó đòi hỏi kỹ thuật bơi điêu luyện, khả năng điều khiển thuyền linh hoạt và sự phối hợp ăn ý giữa các thành viên để tránh bị lật thuyền hoặc va chạm với các đội khác.
Thời gian thi đấu thường kéo dài khoảng một tiếng rưỡi. Đội chiến thắng là đội về đích sớm nhất và không vi phạm bất kỳ quy định nào của Ban Tổ chức và lệ làng.
Lễ hội Bơi trải đền, chùa Ngọ Dương không chỉ là một cuộc thi tài thể thao, mà còn là một hoạt động văn hóa, tâm linh sâu sắc. Nó là dịp để người dân Ngọ Dương tưởng nhớ công ơn của tiền nhân, cầu mong một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Lễ hội cũng là cơ hội để cộng đồng gắn kết, thể hiện tinh thần đoàn kết, tương thân tương ái.
Những hoạt động bên lề lễ hội cũng góp phần tạo nên không khí sôi động, náo nhiệt. Các trò chơi dân gian, những màn biểu diễn văn nghệ truyền thống được tổ chức, thu hút đông đảo người dân và du khách thập phương.
Với những giá trị văn hóa, lịch sử đặc sắc, năm 2020, Lễ hội Bơi trải đền, chùa Ngọ Dương đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là một sự ghi nhận xứng đáng cho những nỗ lực gìn giữ và phát huy giá trị di sản của cộng đồng Ngọ Dương.
Lễ hội Bơi trải đền, chùa Ngọ Dương không chỉ là một nét đẹp văn hóa của riêng làng Ngọ Dương mà còn là một phần di sản quý báu của dân tộc. Việc duy trì và phát triển lễ hội không chỉ góp phần bảo tồn những giá trị truyền thống mà còn thúc đẩy du lịch địa phương, nâng cao đời sống tinh thần của người dân. Khúc ca sông nước ngàn năm ấy sẽ còn vang vọng mãi trên dòng Cổ Bồng, kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai.
NGÔ QUẢNG