Mít gần như hiện diện ở khắp mọi miền quê Việt. Ở miền Bắc, đặc biệt vùng trung du và miền núi, những gốc mít ta tán rộng, quả sai trĩu cành, nổi tiếng với hai loại: mít dai chắc múi, giòn ngọt; mít mật vàng ươm, dậy hương thơm lừng. Trong khi đó, ở miền Nam, người dân lại ưa chuộng giống mít Thái – thấp cây, cho quả sớm, năng suất cao. Loại mít này ít nhựa, dễ tách, múi giòn và vị ngọt thanh, quanh năm đều có, nhờ vậy ngày càng được người miền Bắc đón nhận. Trên những con phố, hàng rong bán mít đã trở thành hình ảnh quen thuộc, từng túi nhỏ gọn, vừa túi tiền, đáp ứng thú vui ăn quà vặt của bao người.
Ở miền Bắc, mít thường được gọi chung là “mít ta” – thứ mít truyền thống gắn bó với vườn quê bao đời. Trong đó, có hai loại chính: mít dai và mít mật. Nhìn qua thân hay lá cây cũng có thể phân biệt, nhưng rõ ràng nhất vẫn là vỏ quả. Mít dai có lớp gai nhọn, chen chúc san sát. Mít mật thì trái lại, vỏ nhẵn bóng, gai không nhọn, mắt to, nhìn đã thấy hiền hơn.
Thu hoạch mít cũng phải đúng thời điểm. Nếu hái non, quả sẽ trở thành mít non, khó tiêu thụ. Người nông dân dày dạn chỉ cần nhìn màu vỏ, vỗ nhẹ vào thân quả nghe tiếng kêu, đã biết ngay mít đã “tới” hay chưa. Có nhà còn ưa ăn mít chín cây – vừa trẩy xuống đã bổ ăn ngay, thơm nức, ngọt đậm, ngon hơn nhiều so với quả hái non rồi ủ. Người bán, khi gói mít mang biếu, thường không quên dặn cách nhận biết để bổ đúng lúc, thưởng thức trọn vị.
Một mẹo thú vị của nhà vườn là “đóng nõ” – dùng đoạn thân gỗ chừng 20cm ghim vào cuống quả. Khi chín, mít sẽ tỏa mùi thơm đặc trưng, vừa dễ nhận biết, vừa rút ngắn thời gian chờ đợi. Ngoài ra, cách “vỗ vỏ” nghe âm thanh, hay ấn nhẹ tay cảm nhận độ mềm cũng là bí quyết quen thuộc để xác định khi nào nên bổ.
Với mít mật, chỉ cần nghe tiếng “khàn đục” khi vỗ, thấy vỏ ấn mềm và mùi hương lan tỏa, ấy là lúc múi mít căng mọng, tách ra từng múi vàng ươm, hầu như không dính nhựa, bỏ vào bát to rồi thong thả thưởng thức. Ăn no mà bụng vẫn nhẹ, dễ tiêu. Nhưng nếu để quá chín, múi sẽ nhão, cay, mất ngon.
Mít dai thì khác. Người sành ăn chỉ cần ấn nhẹ tay, thấy vỏ hơi mềm là có thể bổ ngang. Cẩn thận hơn, họ khoét thử một múi nhỏ để “nếm trước”. Múi mít dai vàng óng, vừa dẻo vừa giòn, vị ngọt đậm, hương thơm vương lại thật lâu. Có quả ngọt “sắt” đến mức dư vị kéo dài mãi nơi cuống họng. Nhưng vì ngọt nhiều, mít dai dễ gây nóng, ăn nhiều chóng chán. Nếu để quá lâu, quả có thể bị “rượu”, lên men, khó thưởng thức. Mẹo nhỏ là tách múi, bỏ hạt, cho vào hộp cất tủ lạnh. Giữa ngày hè oi ả, một bát mít mát lạnh sau bữa cơm, vừa tráng miệng, vừa làm dịu cả cái nóng mùa hè.
Xem ra, cây mít chẳng có gì là bỏ đi. Thân gỗ của những cây mít cổ lâu năm có thể xẻ làm cột, dựng nhà; vỏ mít bỏ vào chuồng lại hóa phân bón tự nhiên; còn hạt mít thì trở thành nguyên liệu cho biết bao món ăn dân dã.
Những năm tháng bao cấp khó khăn, cơm độn hạt mít, bo bo, mì sợi, sắn… đã thành ký ức quen thuộc của nhiều gia đình. Trẻ con tụ tập học nhóm buổi tối thường rủ nhau rang hạt mít khô cả vỏ trên bếp củi, hoặc vùi trong than hồng, chín tới thì bóc ăn, thơm ngậy đến nao lòng. Mẹ tôi hay nấu canh đỗ xanh với hạt mít, có khi luộc chín giã nhuyễn, trộn với thịt và hành làm nhân bánh bao – giản dị mà ngon vô cùng. Cái đói khiến mọi thứ trở nên quý giá, mà đến giờ nghĩ lại, vẫn thấy ấm áp.
Không chỉ quả, lá mít cũng theo chân lũ trẻ, buộc dây làm trâu giả để chơi chọi trâu; nhựa mít từ quả non trở thành “keo” bắt chuồn chuồn. Sau mỗi lần bổ mít, tay dính đầy nhựa, người lớn phải dùng dầu hỏa rửa dao, còn bàn tay thì chà trong gạo nhiều cám mới sạch. Những chi tiết nhỏ bé ấy đã in đậm dấu ấn một thời.
Ngày nay, xã hội phát triển, từ món “mít sấy khô” của Vinamit cho đến nhiều sản phẩm chế biến khác đã có mặt tại siêu thị trong và ngoài nước. Tôi từng mang gói mít sấy làm quà trong những chuyến đi xa, như mang theo hương vị quê nhà.
Có thể giá trị kinh tế của cây mít chưa thật lớn, nhưng giá trị tinh thần thì vô giá. Cây mít và quả mít đã trở thành một “di sản ký ức” của người Việt, gắn với gian khó mà nghĩa tình trong thế kỷ 20. Nó làm giàu thêm kho tàng ẩm thực dân dã, đậm chất “tam nông”, xứng đáng được gìn giữ như một phần lịch sử và văn hóa dân tộc.