Ở độ cao hàng nghìn mét so với mực nước biển, trên những triền núi mờ sương của các xã Pà Cò, Quy Đức, Đức Nhàn, Xuân Đài (tỉnh Phú Thọ), những cây chè Shan Tuyết cổ thụ vẫn hiên ngang vươn mình qua năm tháng. Thân cây xù xì, phủ đầy rêu mốc, có gốc to đến mức phải vài người ôm mới xuể; tán lá xanh rợp như chiếc ô khổng lồ che chở cả vùng đất. Chúng không chỉ là “báu vật thiên nhiên” mà còn là biểu tượng văn hóa, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần của đồng bào Dao, Mường suốt nhiều thế hệ.
Những cây chè Shan Tuyết cổ thụ mốc meo, sừng sững trên núi rừng vùng cao bản Lài - xã Đức Nhàn.
Khác với những giống chè trung du được trồng thâm canh, Shan Tuyết cổ thụ sinh trưởng hoàn toàn tự nhiên trong điều kiện khí hậu khắc nghiệt của núi cao. Chính môi trường ấy đã nhào nặn nên phẩm chất đặc biệt: búp chè dày, phủ lớp lông tơ trắng bạc, hương thơm thanh khiết, vị chát dịu nhưng hậu ngọt sâu lắng. Các chuyên gia thẩm định chất lượng nhận định, chè Shan Tuyết Phú Thọ hoàn toàn sánh ngang với Shan Tuyết Suối Giàng (Yên Bái) hay Shan Tuyết Hà Giang (Tuyên Quang) những vùng được mệnh danh là “thủ phủ” Shan Tuyết. Điều này mở ra tiềm năng để Phú Thọ khẳng định vị thế trên bản đồ chè cổ thụ Việt Nam.
Những cây chè Shan Tuyết cổ thụ vài trăm năm tuổi thuộc khu vực núi Ten, xã Xuân Đài đang được lực lượng chức năng quản lý, bảo vệ.
Không chỉ là cây nông sản, chè Shan Tuyết còn mang trong mình giá trị văn hóa, tinh thần to lớn. Với người Dao, người Mường, mỗi cây chè cổ là báu vật được cha ông gìn giữ và truyền lại. Trong các lễ hội, nghi thức tâm linh, hay bữa cơm tiếp khách, chén trà Shan Tuyết luôn hiện diện như sợi dây kết nối cộng đồng. Tập quán coi cây chè cổ là di sản của tổ tiên chính là minh chứng cho mối quan hệ bền chặt giữa con người và thiên nhiên đại ngàn.
Quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ ở bản Lài - xã Đức Nhàn.
Thế nhưng, nghịch lý nằm ở chỗ: dù được ví như “vàng xanh”, giá trị kinh tế của loại chè này nhiều thập kỷ qua chưa được khai thác xứng tầm. Bà con chủ yếu hái về dùng trong gia đình, hoặc bán ra dưới dạng thủ công, manh mún. Thương lái thu mua với giá thấp, trong khi giao thông đi lại khó khăn. Có thời kỳ, cả những cánh rừng chè từng bị xem như vô giá trị, phó mặc cho tự nhiên.
Theo ông Trần Đăng Hùng, Phó Giám đốc Vườn Quốc gia Xuân Sơn, chè Shan Tuyết hiện tập trung chủ yếu tại bản Dù. Trong giai đoạn 2001 – 2008, nhờ Dự án 661, Xuân Sơn từng trồng mới chè Shan Tuyết bằng giống lấy từ Suối Giàng (Lào Cai). Diện tích ban đầu khá lớn, nhưng nay chỉ còn khoảng 20 ha.
Quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ tại Vườn Quốc gia Xuân Sơn.
Một bước ngoặt xuất hiện vào năm 2021, khi tỉnh triển khai đề tài nghiên cứu chuyên sâu. Kết quả cho thấy, toàn vùng có khoảng 1.900 cây, trong đó 446 cây được xác định là cổ thụ với đường kính thân đạt 40 – 50 cm. Đặc biệt, năm cây đầu dòng đã được công nhận làm nguồn nhân giống quý. Chất lượng chè Shan Tuyết Phú Thọ được đánh giá cao, thậm chí vượt trội hơn một số vùng chè cổ khác ở miền núi phía Bắc.
Song thực tế vẫn còn nhiều thách thức. Do lợi ích kinh tế chưa rõ rệt, người dân ít mặn mà tham gia dự án. Giá chè khô đôi khi chỉ vài trăm nghìn đồng/kg, trong khi nếu được xây dựng thương hiệu, giá trị có thể đạt hàng triệu đồng. Khoảng cách lớn ấy cho thấy tiềm năng còn “ngủ quên”.
Tại xã Đức Nhàn, Chủ tịch UBND xã Quản Văn Giang bộc bạch: “Ở bản Đăm, bản Lài nơi có hàng nghìn cây chè cổ, đời sống bà con Dao vẫn còn khó khăn, tỷ lệ hộ nghèo chiếm hơn một nửa. Nếu được quan tâm phát triển, rừng chè hoàn toàn có thể trở thành sinh kế bền vững.”
Thực tế, nhiều hộ ở bản Đăm sở hữu hàng trăm cây chè cổ, bên cạnh đó, vô số cây non mọc lên tự nhiên từ hạt rụng. Tuy nhiên, giá trị kinh tế chưa được khai thác tương xứng. Người dân chỉ lặng lẽ gìn giữ rừng chè như một phần bản sắc. Trưởng bản Đặng Văn Dèn kể lại: từng có thương lái Trung Quốc tìm mua cả cây chè gốc để đem đi, nhưng bà con kiên quyết từ chối, dù cuộc sống còn nhiều thiếu thốn. Điều này cho thấy ý thức bảo vệ di sản của cộng đồng là vô cùng đáng trân trọng.
Một tín hiệu tích cực là ngày 31/7/2025, UBND tỉnh Phú Thọ đã ban hành văn bản số 1390/UBND-NNMT, giao xã Pà Cò lập hồ sơ đề nghị công nhận quần thể chè Shan Tuyết cổ thụ là cây di sản. Đây được coi là bước khởi đầu quan trọng để bảo tồn và khẳng định giá trị “vàng xanh” nơi đại ngàn.
Theo ông Nguyễn Hồng Yến, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh, muốn vực dậy vùng chè Shan Tuyết, cần chính sách hỗ trợ đặc thù. Trước hết là cải tạo những cây già cỗi, trồng bổ sung diện tích mới, đồng thời hướng dẫn kỹ thuật canh tác bền vững. Một số diện tích đất trồng ngô kém hiệu quả có thể được chuyển sang chè Shan Tuyết thâm canh, với mật độ khoảng 2.000 cây/ha như mô hình thử nghiệm tại xã Pà Cò. Tuy nhiên, cần lưu ý, chè chỉ đạt phẩm chất tốt khi trồng ở độ cao trên 600 m so với mực nước biển.
UBND tỉnh cũng đang xây dựng dự thảo Kế hoạch phát triển bền vững cây chè giai đoạn 2026 – 2030, với những mục tiêu rõ ràng:
Bảo tồn khoảng 5.000 cây chè Shan Tuyết cổ thụ;
Trồng mới khoảng 400 ha chè Shan Tuyết theo hướng thâm canh;
Kết hợp bảo tồn với phát triển du lịch sinh thái tại Vườn Quốc gia Xuân Sơn và các xã Đức Nhàn, Xuân Đài, Pà Cò, Vân Sơn;
Phục tráng, lưu giữ nguồn gen, quản lý chặt chẽ cây mẹ, cây đầu dòng;
Xây dựng vùng sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ;
Thu hút doanh nghiệp tham gia chuỗi giá trị, ứng dụng công nghệ số, truy xuất nguồn gốc để nâng cao thương hiệu.
Nếu được triển khai đồng bộ, những chính sách này không chỉ giúp tăng thu nhập cho đồng bào mà còn góp phần định vị chè Shan Tuyết Phú Thọ trên thị trường trong nước và quốc tế.
Chè Shan Tuyết cổ thụ Phú Thọ là sự giao thoa tuyệt vời giữa thiên nhiên và văn hóa, giữa di sản và sinh kế. Đây không chỉ là loại cây cho ra những búp trà chất lượng cao, mà còn là chứng nhân lịch sử, lưu giữ ký ức của cộng đồng dân tộc vùng cao. Hành trình gìn giữ và phát triển quần thể chè Shan Tuyết chính là cách Phú Thọ khẳng định trách nhiệm của thế hệ hôm nay đối với di sản ngàn năm của cha ông.
Nếu biết khai thác hợp lý, chè Shan Tuyết Phú Thọ sẽ không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp quý hiếm, mà còn trở thành thương hiệu văn hóa, du lịch đặc sắc, góp phần đưa vùng đất Tổ vươn xa trên bản đồ trà thế giới.