Tô Múa một xã vùng cao nằm ở huyện Vân Hồ (Sơn La), từ lâu từng được biết đến như một vùng đất heo hút, quanh năm sương mù che phủ. Những con dốc gấp khúc như dải lụa quấn quanh núi, từng là rào cản khiến nơi đây bị lãng quên giữa nhịp chuyển mình của miền xuôi. Thế nhưng, chính giữa hoang sơ ấy, một “mỏ vàng xanh” âm thầm tồn tại qua trăm năm: rừng chè Shan tuyết cổ thụ.
Với 105 cây chè di sản, Tô Múa mở ra tiềm năng du lịch trải nghiệm trà gắn với văn hóa bản địa và đại ngàn Tây Bắc.
Ở độ cao trên 1.200m so với mực nước biển, khí hậu mát lạnh quanh năm, độ ẩm cao và sự chênh lệch nhiệt độ giữa ngày và đêm đã tạo nên môi trường lý tưởng cho giống trà Shan tuyết cổ loại trà nổi tiếng bởi lớp lông tơ trắng bạc như tuyết phủ trên từng búp trà non. Nhưng giá trị của chè nơi đây không chỉ dừng lại ở chất lượng. Nó là biểu tượng của văn hóa, là ký ức tổ tiên và giờ đây là lối thoát nghèo của cả một cộng đồng vùng cao.
Người Tô Múa bảo nhau rằng, cây chè nơi đây đã có từ hàng trăm năm trước. Trong rừng già bản Mến, bản Lắc Mường… có những gốc chè cao đến 3m, tuổi đời vượt 200 năm, thân xù xì, rễ bám sâu vào sườn núi đá. Những cây chè ấy, từng là bạn đồng hành cùng tổ tiên họ vượt qua giặc đói, giặc rét. Đến nay, vẫn vươn mình mạnh mẽ và trĩu trịu những mầm non mùa xuân.
Tô Múa đổi thay nhờ chè Shan tuyết cổ, vừa thoát nghèo vừa gìn giữ di sản giữa núi rừng Tây Bắc.
Theo bà Lường Thị Hòa – Chủ tịch Hội Nông dân xã Tô Múa, hiện xã còn giữ hơn 100 cây chè cổ thụ được công nhận là “Cây di sản Việt Nam”, không chỉ mang ý nghĩa sinh học mà còn là nền tảng văn hóa – kinh tế đặc biệt. Từ những cây cổ ấy, người dân Tô Múa đang học cách làm trà sạch, trà cao cấp: Hồng trà, Bạch trà… thứ trà có giá trị cao gấp 2–3 lần chè thông thường.
Không phải lúc nào cây chè cũng mang lại “trái ngọt”. Những năm 1990, khi thị trường chè đóng băng, không ai thu mua, người dân từng quay lưng với chè, phá bỏ rẫy trà để trồng ngô, sắn, sống lay lắt qua ngày. Nhưng bước ngoặt đã đến vào năm 2015, khi một số doanh nghiệp cam kết bao tiêu sản phẩm chè búp tươi. Từ đó, cây chè Tô Múa như được đánh thức sau giấc ngủ dài. Diện tích trồng chè tăng mạnh, kỹ thuật canh tác được chú trọng và thu nhập từ cây chè bắt đầu thay đổi đời sống người dân.
Chè shan tuyết của Tô Múa ngon nức tiếng được giới sành trà đánh giá là một trong những “tinh hoa trà cổ” của Việt Nam.
Hiện toàn xã Tô Múa có trên 640 héc ta chè Shan tuyết, gần 1.000 hộ dân tham gia trồng, chăm sóc và chế biến trà. Hằng năm, năng suất chè bình quân đạt 18–20 tấn/ha, tổng sản lượng lên đến 15.000 tấn chè búp tươi, mang lại nguồn thu ổn định cho hàng trăm hộ nông dân.
Trong số hàng trăm gia đình chuyển hướng sang chè, câu chuyện của ông Lường Văn Minh (57 tuổi, bản Lắc Mường) là minh chứng sống động. Gia đình ông từng nghèo đến mức quanh năm chỉ biết đến ngô, sắn. Nhưng từ khi chuyển sang chăm sóc 2 héc ta chè Shan tuyết và được bao tiêu ổn định, mỗi năm ông thu gần 200 triệu đồng – một con số chưa từng dám nghĩ đến ở vùng núi này.
Cũng từ mảnh đất chè, thế hệ trẻ như Hà Văn Nhuân (33 tuổi, bản Mến) đang viết tiếp ước mơ làm giàu bền vững. Nhận 5.000m² chè làm vốn từ bố mẹ, vợ chồng Nhuân khởi nghiệp bằng công sức “một nắng hai sương”. Không chỉ dừng lại ở sản xuất chè thương phẩm, anh đang hướng đến chè hữu cơ cao cấp, loại bỏ hoàn toàn phân bón hóa học, nâng cao giá trị sản phẩm. “Một cân chè hữu cơ chất lượng có thể bán với giá gấp đôi hiện nay,” Nhuân chia sẻ, ánh mắt đầy hy vọng.
Không chỉ dựa vào sức cá nhân, người dân Tô Múa đang làm nên một cuộc hồi sinh tập thể. Các lớp tập huấn trồng chè theo tiêu chuẩn VietGAP được tổ chức thường xuyên. Nông dân được hướng dẫn bón phân hợp lý, làm cỏ sinh học, thu hái bằng tay để bảo vệ chất lượng búp trà. Chính quyền xã cũng đóng vai trò quan trọng khi thu hút doanh nghiệp đầu tư, liên kết sản xuất tiêu thụ theo chuỗi giá trị.
Một số hộ dân tiên phong đã mạnh dạn áp dụng công nghệ chế biến: như ông Lường Văn Thắng đầu tư máy sao trà hiện đại; chị Hoàng Thị Mơ áp dụng mô hình trồng chè hữu cơ từ năm 2019, giúp mở rộng thị trường và nâng cao thu nhập đáng kể. Họ là những người đang dẫn dắt cộng đồng bước vào thời kỳ “nông nghiệp chất lượng cao”.
Nhưng giá trị của trà Shan tuyết không dừng lại ở mặt kinh tế. Với màu nước vàng sánh như mật, hương thơm dịu thanh và hậu vị ngọt sâu, trà Shan tuyết Tô Múa được giới sành trà đánh giá là một trong những “tinh hoa trà cổ” của Việt Nam. Không có phụ gia, không mùi hương nhân tạo chỉ có lửa, lá và bàn tay người. Mỗi búp trà là kết tinh của thiên nhiên và công phu người bản địa.
Thưởng trà Shan tuyết giữa núi rừng Tô Múa không đơn thuần là uống trà. Đó là hành trình cảm nhận đất trời, chạm vào chiều sâu văn hóa của người Mông, người Thái những người đang gìn giữ nghi lễ hái chè, sao chè, ủ chè bằng cả niềm tin và sự thành kính.
Hiện nay, với 105 cây chè cổ thụ được công nhận là “Cây di sản Việt Nam”, Tô Múa có tiềm năng lớn để phát triển du lịch trải nghiệm gắn với văn hóa trà. Một ngày giữa đại ngàn xanh mướt, thưởng trà trong tĩnh lặng, nghe người già kể chuyện núi rừng và cách “trà dạy người biết chậm lại”, có lẽ là trải nghiệm khó quên cho bất kỳ ai từng ghé qua.
Tô Múa không còn là xã nghèo. Tỷ lệ hộ nghèo hiện chỉ còn 0,9% một con số đầy tự hào. Nhưng điều quan trọng hơn cả là người dân nơi đây đã tìm thấy niềm tin vào giá trị của chính mình. Họ không rời bản để đi làm thuê nơi khác, không chặt chè để trồng cây năng suất ngắn hạn. Thay vào đó, họ chọn sống chậm, sống xanh và sống tự hào với cây chè cổ như một cách giữ lại hồn cốt bản làng giữa thời đại biến động.
Trong bối cảnh nông nghiệp Việt Nam đang đối mặt với bài toán chuyển đổi xanh và nâng cao giá trị, câu chuyện của Tô Múa là một minh chứng thuyết phục cho chiến lược: khai thác bền vững tài nguyên bản địa phát triển nông nghiệp dựa trên di sản làm giàu bằng chính đặc sản quê hương.
Chè Shan tuyết Tô Múa từ một loại cây bản địa âm thầm sống qua thế kỷ giờ đây đã trở thành biểu tượng hồi sinh cho cả một vùng núi. Nhờ chè cổ thụ, người dân không chỉ thoát nghèo mà còn bước vào con đường làm giàu văn minh, gắn bó với thiên nhiên, tôn trọng văn hóa, nâng tầm thương hiệu Việt. Và biết đâu, không xa nữa, giữa danh sách những vùng trà danh tiếng toàn cầu, Tô Múa sẽ là cái tên xứng đáng được khắc ghi.