Lịch sử hình thành trà đinh gắn liền với quá trình phát triển của vùng chè Tân Cương. Từ những năm 1960, nơi đây đã nổi tiếng với nghề trà truyền thống. Đến thập niên 1990, các nghệ nhân địa phương đã sáng tạo ra phương pháp vo tròn búp trà thành từng viên nhỏ, tạo nên loại trà đinh độc đáo với hình dáng đặc biệt giống chiếc đinh nhỏ. Cách chế biến này không chỉ giữ được hương vị nguyên bản mà còn tạo nên nét riêng biệt cho sản phẩm.
Cái tên “trà đinh” được bắt nguồn từ đặc điểm của nó, ngay từ khi hái búp chè là mầm lá duy nhất, hình dáng thanh mảnh, nhọn hoắt như chiếc đinh và chưa kịp nở thành hình lá. Cây trà dùng để sản xuất trà đinh thường là những cây chè cổ, được trồng từ lâu đời, được chăm sóc kỹ lưỡng qua từng mùa vụ. Chính vì thế, mỗi búp chè thu hoạch từ cây chè này đều mang trong mình chất lượng tuyệt vời. Để làm ra trà đinh thượng hạng, chỉ những búp chè non nhất, tươi mát, chưa mở lá mới được chọn lọc, đảm bảo độ tươi ngon tuyệt đối.
Trà đinh Thái Nguyên có hương thơm đặc biệt, quyến rũ nhưng không nồng nặc, dễ chịu và thanh thoát. Khi pha trà, nước trà có màu vàng sáng, trong veo, hương thơm tỏa ra nhẹ nhàng, không quá nồng nhưng đủ để người thưởng trà cảm nhận được sự thanh khiết, tinh tế của trà. Vị trà khi uống có sự đậm đà, mềm mại, có chút ngọt hậu, khiến người thưởng trà nhớ mãi không quên.
Sau khi hái xong, búp chè được mang vào nhà, trải trên các nong nia để làm héo. Quá trình làm héo giúp búp chè giảm bớt độ ẩm và mềm hơn, đồng thời giúp các tinh chất trong lá chè hòa quyện, tạo nên hương vị đặc trưng. Thông thường, quá trình này kéo dài từ 4 đến 6 tiếng, tùy vào độ ẩm của không khí.
Công đoạn sao chè được xem như bước quan trọng nhất quyết định chất lượng trà thành phẩm. Trà đinh Thái Nguyên thường được sao bằng chảo gang truyền thống hoặc lò tôn quay, tùy vào từng vùng và từng người làm trà. Lửa được điều chỉnh sao cho vừa đủ nóng để làm bay hơi hết nước trong lá chè mà không làm cháy hoặc quá khô.
Sau khi sao xong, chè được đưa vào vò để tạo hình. Công đoạn vò chè rất quan trọng, bởi đây là bước quyết định hình dáng và hương vị của trà. Trong khi vò, người làm chè phải nhẹ tay, không để búp chè bị nát hay vỡ, giữ cho các tinh chất trong lá chè không bị mất đi. Mỗi công đoạn vò chè phải tỉ mỉ, chính xác và đôi khi còn phải thực hiện nhiều lần để đạt được độ hoàn hảo.
Sau khi vò chè, công đoạn tiếp theo là sao khô. Đây là bước quyết định độ ngon của trà. Quá trình sao khô giúp trà không chỉ đạt được độ khô cần thiết mà còn giữ được màu sắc, hương thơm và vị ngon. Người làm trà cần phải kiểm tra và điều chỉnh nhiệt độ sao sao cho phù hợp, nếu không trà sẽ bị cháy hoặc không đủ khô. Đây là công đoạn cuối cùng, cũng là công đoạn khó nhất trong việc chế biến trà đinh thượng hạng.
Việc quay hương giúp tạo ra mùi hương đặc trưng của trà, một yếu tố không thể thiếu để nâng cao chất lượng của trà. Công đoạn này đòi hỏi người làm trà phải có đôi tay và kinh nghiệm dày dặn, bởi đây là bước quyết định để trà có được hương thơm hoàn hảo. Lửa phải được điều chỉnh chính xác, vừa không quá lớn để trà không bị cháy, vừa không quá nhỏ để trà không bị mất hương. Quá trình này diễn ra phải chính xác tới từng giây, nhưng lại có ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng trà.
Bà Nguyễn Thị Ngà, Chủ tịch Hiệp hội chè Thái Nguyên thông tin, hầu hết những hộ gia đình, HTX làm chè đặc sản ở vùng chè Tân Cương (hơn 20 cơ sở) đã làm được trà đinh. Giá trị của trà đinh cũng dao động từ 5 triệu đến hơn 7 triệu đồng/kg, tùy vào các yếu tố như cách chế biến và thời tiết. Cụ thể: Sao thường bằng tay (chế biến) giá thành cao hơn sao bằng máy; thu hoạch vào các ngày tiết khí tốt (lập xuân, xuân phân, thanh minh, lập hạ, hạ chí…) có giá trị cao hơn ngày thương.
Nghệ thuật thưởng thức trà đinh cũng là cả một quá trình tinh tế. Nhiệt độ nước pha lý tưởng dao động từ bảy mươi lăm đến tám mươi độ C, giúp giữ nguyên vị ngọt tự nhiên của trà. Khi gặp nước nóng, những viên trà đinh từ từ nở ra, tỏa hương thơm ngào ngạt. Màu nước vàng hổ phách trong vắt cùng vị chát dịu đầu lưỡi rồi chuyển dần sang vị ngọt thanh đọng lại nơi cổ họng tạo nên trải nghiệm thưởng trà khó quên.
Trà đinh Tân Cương không đơn thuần là thức uống mà đã trở thành biểu tượng văn hóa của vùng đất Thái Nguyên. Trong các dịp lễ tết quan trọng, chén trà đinh thơm ngát luôn hiện diện như vật phẩm quý giá thể hiện sự trân trọng. Nhiều gia đình nơi đây vẫn gìn giữ nghề làm trà truyền thống qua nhiều thế hệ, mỗi người thợ đều có thể nhận biết chất lượng trà chỉ qua màu sắc và hương thơm đặc trưng.
Trải qua bao thăng trầm, trà đinh Tân Cương vẫn giữ được nét tinh túy vốn có. Mỗi viên trà nhỏ bé không chỉ chứa đựng hương vị đặc trưng của đất trời mà còn là tâm huyết của những người thợ làm trà. Thưởng thức trà đinh chính là cách để cảm nhận trọn vẹn tinh hoa ẩm thực và văn hóa trà Việt, một nét đẹp truyền thống đáng tự hào của vùng đất Thái Nguyên trù phú.