Xã Ngọc Chiến và những gốc chè cổ thụ quý hiếm

Ở độ cao hơn 2.000m so với mực nước biển, xã Ngọc Chiến, tỉnh Sơn La ẩn mình trong dãy Hoàng Liên Sơn hùng vĩ. Nơi đây không chỉ nổi tiếng với suối khoáng nóng, ruộng bậc thang kỳ vĩ và văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc thiểu số, mà còn lưu giữ một kho báu thiên nhiên vô giá: những gốc chè cổ thụ trăm năm tuổi. Các quần thể chè mọc xen trong rừng già, phủ rêu xanh, cao vút từ 15 – 20m, được giới khoa học đánh giá là nguồn gen quý hiếm, góp phần khẳng định thương hiệu trà Tây Bắc trên bản đồ thế giới.

“Báu vật” giữa đại ngàn

Những cây chè cổ thụ ở xã Ngọc Chiến phân bố trên diện tích hơn 1.000ha rừng, tập trung nhiều ở các bản Nậm Nghẹp, Chăm Pụng, Pú Dảnh, Mường Chiến và Nà Tâu. Khí hậu nơi đây quanh năm mát lạnh, nhiệt độ mùa đông xuống dưới 10°C, mùa hè không quá 20°C, mây mù bao phủ, độ ẩm cao là điều kiện lý tưởng để chè sinh trưởng tự nhiên. Theo khảo sát, phần lớn chè thuộc giống chè móng rồng (còn gọi là chè đuôi rồng), một giống chè đặc biệt chỉ phát triển bền vững ở độ cao trên 2.000m.

Điểm khác biệt khiến chè cổ thụ ở xã Ngọc Chiến trở nên độc đáo nằm ở đặc điểm sinh học: búp chè to bằng đầu đũa, lá dày, nhỏ, ngọn non có sắc xanh tía hiếm gặp. Khi nấu lên, nước chè có màu vàng óng ánh, vị đắng nhẹ nơi đầu lưỡi, sau đó nhanh chóng chuyển sang ngọt hậu và thanh mát kéo dài. Người dân bản địa thường gọi đây là “vị của núi rừng”, hương vị khó trộn lẫn với bất kỳ loại trà nào khác, kể cả so với chè shan tuyết trứ danh ở Tà Xùa hay Mường Do.

Giá trị văn hóa và sinh kế của cộng đồng

Xã Ngọc Chiến có hơn 10.000 cư dân, chủ yếu là đồng bào dân tộc Thái, Mông và La Ha. Với bà con, những gốc chè cổ thụ không chỉ là cây trồng mang lại thu nhập mà còn là di sản văn hóa, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần. Ông Thào A Vạng – Bí thư chi bộ bản Nậm Nghẹp – chia sẻ: “Người dân luôn ý thức bảo vệ những cánh rừng chè cổ thụ, bởi đây không chỉ là kế sinh nhai mà còn là tài sản ông cha để lại”. Thực tế, toàn bản Nậm Nghẹp có 135 hộ, 100% là người Mông, và mỗi gia đình đều coi việc chăm sóc, gìn giữ chè cổ thụ như một phần trách nhiệm cộng đồng.

Việc thu hái chè cũng mang đậm tính mùa vụ và phong tục. Khác với những vùng chè khác có thể thu hoạch quanh năm, chè cổ thụ Ngọc Chiến chỉ được hái một lần vào đầu mùa xuân. Sau mùa đông dài lạnh giá, khi những búp non đầu tiên nhú ra từ cành già phủ rêu, người dân lên rừng hái chè trong không khí lễ hội. Búp chè được chế biến thủ công, sao trên bếp củi, giữ nguyên hương vị nguyên sơ của núi rừng. Trà thành phẩm không chỉ phục vụ nhu cầu trong gia đình, đãi khách quý, mà còn được bán cho thương lái và du khách, mang lại nguồn thu nhập ổn định.

Tiềm năng kinh tế và du lịch sinh thái

Chè cổ thụ Ngọc Chiến hiện được đánh giá có giá trị kinh tế cao nhờ hương vị độc đáo và quy trình hoàn toàn tự nhiên. Đây là lợi thế để xây dựng thương hiệu trà đặc sản vùng cao, tương tự như cách chè shan tuyết Hà Giang đã từng bước chinh phục thị trường quốc tế. Thực tế, chính quyền xã đã tiến hành khảo sát, đánh dấu số lượng và độ tuổi cây chè, đồng thời xây dựng phương án bảo tồn nguồn gen, phát triển mô hình sản xuất gắn với chứng nhận OCOP và nông nghiệp hữu cơ.

Không chỉ dừng lại ở sản xuất, tiềm năng du lịch từ chè cổ thụ cũng rất lớn. Du khách đến Ngọc Chiến có thể trải nghiệm hành trình trekking trong rừng già, ngắm nhìn những gốc chè khổng lồ phủ rêu phong, tham gia hái chè cùng người Mông, thưởng thức chén trà nóng giữa không gian mây núi. Khi kết hợp với các điểm đến nổi tiếng như suối khoáng nóng bản Lướt, ruộng bậc thang mùa lúa chín, hay chinh phục đỉnh Tà Chì Nhù – “thiên đường mây thứ hai Việt Nam”, xã Ngọc Chiến hoàn toàn có thể trở thành điểm đến du lịch cộng đồng hấp dẫn.

Thách thức trong bảo tồn và phát triển

Dù sở hữu giá trị to lớn, rừng chè cổ thụ ở xã Ngọc Chiến vẫn đứng trước nhiều thách thức. Trước hết là nguy cơ khai thác quá mức khi nhu cầu thị trường tăng cao. Nếu không kiểm soát, việc hái chè ồ ạt sẽ ảnh hưởng tới sức sống lâu dài của cây. Thứ hai là biến đổi khí hậu, với sự thay đổi nhiệt độ và lượng mưa, có thể tác động đến môi trường sinh trưởng tự nhiên của chè. Ngoài ra, việc thiếu quy trình chế biến và thương mại hóa bài bản cũng khiến giá trị kinh tế của chè chưa tương xứng tiềm năng.

Để giải quyết, cần sự phối hợp giữa chính quyền địa phương, các cơ quan khoa học và cộng đồng dân cư. Trước mắt, việc xây dựng nhãn hiệu tập thể “Chè cổ thụ Ngọc Chiến” gắn với chỉ dẫn địa lý sẽ tạo cơ sở pháp lý bảo vệ sản phẩm. Bên cạnh đó, việc đào tạo người dân về kỹ thuật chế biến, tiêu chuẩn hữu cơ và kỹ năng làm du lịch cộng đồng sẽ giúp nâng cao giá trị kinh tế, đồng thời khuyến khích họ gắn bó lâu dài với rừng chè.

Niềm tự hào của núi rừng Sơn La

Xã Ngọc Chiến không chỉ sở hữu cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ mà còn có di sản đặc biệt từ những gốc chè cổ thụ trăm tuổi. Đó là minh chứng sống động cho sự giao hòa giữa thiên nhiên và văn hóa con người. Trong bối cảnh phát triển kinh tế xanh và du lịch bền vững, rừng chè Ngọc Chiến chính là “báu vật xanh” vừa mang lại lợi ích kinh tế, vừa góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa Tây Bắc.

Mỗi chén trà từ gốc chè cổ thụ nơi đây không đơn thuần là thức uống, mà còn chứa đựng câu chuyện về sự trường tồn của núi rừng, sự gắn bó của cộng đồng và khát vọng vươn lên từ mảnh đất vùng cao. Bảo vệ và phát triển rừng chè cổ thụ ở xã Ngọc Chiến chính là gìn giữ niềm tự hào của tỉnh Sơn La, đồng thời khẳng định giá trị đặc sản Việt Nam trên bản đồ thế giới.