Những đồi chè bạt ngàn trải dài trên trung du Bắc Bộ từ lâu đã trở thành biểu tượng đặc trưng của nông nghiệp Việt Nam. Màu xanh mướt của lá chè không chỉ mang lại giá trị kinh tế to lớn mà còn tạo nên cảnh quan thiên nhiên đặc trưng, gắn liền với đời sống cộng đồng địa phương. Tuy nhiên, trước những biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp, việc giữ gìn màu xanh ấy không còn đơn giản. Nhiệt độ tăng cao, mưa thất thường, sương muối hay lũ lụt kéo dài đã ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và chất lượng cây chè, đe dọa đến nguồn sống bền vững của những vùng trung du. Trong bối cảnh này, mô hình nông nghiệp xen cây che phủ trên đồi chè đang trở thành một giải pháp hiệu quả, giúp bảo vệ đất, duy trì đa dạng sinh học và nâng cao giá trị sản phẩm chè Việt.
Xen cây che phủ không chỉ giữ đất màu mỡ, duy trì đa dạng sinh học mà còn nâng tầm chất lượng chè, mở lối cho nông nghiệp xanh, bền vững và thích ứng khí hậu.
Xen cây che phủ, hay còn gọi là cây phủ đất, là phương pháp trồng cỏ, cây thân thảo, cây bụi hoặc cây ăn quả xen kẽ giữa các luống chè. Lợi ích đầu tiên của mô hình này là bảo vệ đất khỏi tác động khắc nghiệt của thời tiết. Khi mưa lớn đổ xuống, lớp đất mặt dễ bị rửa trôi, làm giảm lượng dinh dưỡng, khiến cây chè khó phát triển. Các nghiên cứu chỉ ra rằng lớp che phủ xanh có thể giảm tới 70% hiện tượng rửa trôi dinh dưỡng so với đất trống. Đồng thời, lớp phủ này giúp duy trì độ ẩm, giảm bốc hơi và hạn chế tác động nhiệt độ cực đoan, tạo điều kiện thuận lợi để rễ chè phát triển sâu, nâng cao khả năng chống chịu với hạn hán, dịch bệnh và biến đổi khí hậu.
Không chỉ bảo vệ đất, cây che phủ còn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì và phát triển đa dạng sinh học. Các loài côn trùng có ích, chim chóc và vi sinh vật trong đất tìm thấy môi trường sống lý tưởng giữa những tầng cây xen kẽ. Một hệ sinh thái phong phú giúp kiểm soát tự nhiên sâu bệnh, cải thiện khả năng thụ phấn, từ đó nâng cao năng suất và chất lượng lá chè. Ngoài ra, lớp cây che phủ còn có tác dụng điều hòa vi khí hậu, giảm nhiệt độ vi mô và hạn chế căng thẳng cho cây chè trong những đợt nắng nóng kéo dài. Nhờ vậy, màu xanh trên đồi chè không chỉ là biểu tượng cảnh quan mà còn là lá chắn sinh thái, giúp duy trì sự cân bằng môi trường.
Xã Vô Tranh, tỉnh Thái Nguyên, là một minh chứng sống động cho hiệu quả của mô hình xen cây che phủ. Những đồi chè bạt ngàn được trồng xen với cây keo, bạch đàn, trám và các loại cây bụi tạo nên cảnh sắc vừa xanh mướt vừa đa dạng sinh học. Ông Tô Văn Khiêm, Chủ tịch Hội đồng quản trị HTX Chè an toàn Khe Cốc, chia sẻ: “Người trồng chè không chỉ quan tâm đến cây chè mà còn giữ cả tầng cây cao, cây bụi và lớp cỏ dưới đất. Khi đom đóm trở lại, khi giun đất xuất hiện nhiều hơn, chúng tôi biết đất đã bắt đầu phì nhiêu trở lại.” Việc kết hợp canh tác hữu cơ, sử dụng phân bón sinh học và thuốc bảo vệ thực vật sinh học đã giúp cải thiện đất, phục hồi hệ sinh thái, nâng cao chất lượng sản phẩm và đồng thời bảo vệ môi trường.
Người nông dân ở đây cũng áp dụng phương pháp trồng chè “thuận thiên”, tận dụng cỏ tranh, lá rụng, vỏ trái cây làm phân hữu cơ, cung cấp dinh dưỡng cho đất mà không làm mất cân bằng sinh thái. Các cây rừng xen kẽ như keo, bạch đàn, trám, lát, sến vừa che nắng, chống sương muối vừa cung cấp nguồn gỗ phụ trợ, tạo thêm giá trị kinh tế cho gia đình. Nhờ vậy, mỗi luống chè không chỉ đem lại lợi nhuận trực tiếp mà còn góp phần bảo vệ môi trường và phát triển sản phẩm chất lượng cao, thu hút người tiêu dùng sẵn sàng trả giá cao cho những cân chè xanh, sạch, bền vững.
Mô hình xen cây che phủ cũng đã được triển khai hiệu quả tại các tỉnh Lào Cai và Lai Châu. Trồng xen các loại cây ăn quả như mắc ca, macadamia hoặc cây họ đậu giữa các luống chè giúp cải thiện cấu trúc đất, giảm xói mòn từ 27% đến 74%, đồng thời tăng năng suất chè từ 10% đến 22%. Các nghiên cứu quốc tế cho thấy, intercropping chè với cây đậu hoặc cây ăn quả còn cải thiện hàm lượng chất hữu cơ, enzyme và amino-acid trong lá chè, giảm caffeine và polyphenol dư thừa, mang đến sản phẩm an toàn, chất lượng cao và bền vững. Ngoài lợi ích kinh tế, việc trồng xen cây còn góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, tạo môi trường sống cho các loài thực vật và động vật bản địa, từ đó giúp hệ sinh thái ổn định và chống chịu với biến đổi khí hậu.
Điều đặc biệt là mô hình này không đòi hỏi đầu tư lớn nhưng mang lại tác động lâu dài. Luống chè được che phủ tốt giúp giảm chi phí sản xuất, hạn chế sử dụng phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường. Những “lá chắn xanh” trên đồi chè trở thành biểu tượng của trí tuệ, sáng tạo và bản lĩnh của nông dân Việt trong thời kỳ biến đổi khí hậu. Mỗi tán lá được bảo vệ, mỗi luống chè được che phủ đều là một bước tiến hướng tới nền nông nghiệp xanh, bền vững và thích ứng.
Nhìn rộng ra, những đồi chè xanh mướt ở trung du Việt Nam là minh chứng sống cho nỗ lực gắn kết giữa kinh tế và sinh thái. Sự kết hợp khéo léo giữa cây che phủ, cây ăn quả xen kẽ và canh tác hữu cơ không chỉ bảo vệ đất, cải thiện chất lượng sản phẩm mà còn tạo ra giá trị kinh tế vượt trội. Khi nông dân hiểu rằng giữ màu xanh trên từng luống chè là bảo vệ hệ sinh thái, họ không chỉ chăm sóc cây mà còn nuôi dưỡng hy vọng cho một tương lai ổn định và bền vững.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu không còn là vấn đề tương lai mà đang diễn ra từng ngày, mô hình trồng cây che phủ trên đồi chè chứng minh rằng nông nghiệp và bảo tồn có thể song hành. Giữ xanh đồi chè không chỉ là nhiệm vụ của người nông dân mà còn là thông điệp về mối liên kết giữa con người và thiên nhiên, giữa kinh tế và sinh thái. Khi mỗi luống chè được bảo vệ, mỗi lớp cây che phủ được duy trì, Việt Nam đang viết nên câu chuyện về một nông nghiệp xanh, bền vững và thích ứng, nơi màu xanh không chỉ là màu của lá chè, mà còn là màu của hy vọng, sự sống và tương lai.