Mức tiêu thụ đáng lo ngại và gánh nặng béo phì gia tăng tại Việt Nam
Theo số liệu từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), lượng tiêu thụ đồ uống có đường bình quân đầu người tại Việt Nam đã tăng một cách chóng mặt, gấp 4 lần chỉ trong hơn một thập kỷ, từ 18,5 lít/người vào năm 2009 lên 66,5 lít/người vào năm 2023. Điều này đồng nghĩa với việc trung bình mỗi người Việt Nam đang tiêu thụ khoảng 46,5 gam đường tự do mỗi ngày, một con số gần chạm mức giới hạn tối đa 50 gam/ngày mà WHO khuyến nghị và cao gần gấp đôi so với mức tiêu thụ lý tưởng để bảo vệ sức khỏe.
Tiến sĩ Angela Pratt, Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam, đã nhiều lần lên tiếng cảnh báo rằng đường trong đồ uống gần như không mang lại giá trị dinh dưỡng nào, trong khi những tác hại của nó đối với sức khỏe, đặc biệt khi tiêu thụ thường xuyên và với số lượng lớn, là không thể phủ nhận. Một trong những hậu quả rõ ràng nhất là tình trạng thừa cân, béo phì tại Việt Nam đang gia tăng nhanh chóng, tỷ lệ thuận với mức tiêu thụ đồ uống có đường. Các thống kê cho thấy, tỷ lệ thừa cân, béo phì ở trẻ em Việt Nam đã tăng hơn gấp đôi trong vòng 10 năm, từ 8,5% vào năm 2010 lên 19,6% vào năm 2020, và hiện đã trở thành một vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng, đe dọa tương lai của cả một thế hệ.
Chia sẻ tại một hội thảo gần đây do Bộ Y tế tổ chức, bà Đinh Thị Thu Thủy, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Bộ Y tế, cũng trích dẫn một nghiên cứu thực hiện ở 75 quốc gia cho thấy một mối liên hệ đáng lo ngại: chỉ cần uống thêm 100ml đồ uống có đường mỗi ngày, nguy cơ trẻ 6 tuổi bị thừa cân, béo phì đã tăng lên 1,2 lần.
Gánh nặng kinh tế khổng lồ từ các bệnh không lây nhiễm liên quan đến đồ uống có đường
Tác động của việc lạm dụng đồ uống có đường không chỉ dừng lại ở sức khỏe của từng cá nhân mà còn đặt ra một gánh nặng kinh tế - xã hội vô cùng lớn. Chi phí y tế trực tiếp để điều trị các bệnh không lây nhiễm (NCDs) có liên quan mật thiết đến việc tiêu thụ đồ uống có đường, như béo phì, đái tháo đường type 2, bệnh tim mạch, một số loại ung thư, đang ngày càng trở thành một khoản chi khổng lồ đối với ngân sách y tế quốc gia cũng như túi tiền của mỗi gia đình.
Theo ước tính của Bộ Y tế và các tổ chức quốc tế, Việt Nam hiện đang phải chi hơn 1,2 tỷ đô la Mỹ mỗi năm cho việc điều trị các bệnh lý này. Bên cạnh đó, còn phải kể đến các chi phí gián tiếp không hề nhỏ do mất năng suất lao động vì bệnh tật, tăng số ngày nghỉ ốm, giảm khả năng học tập và đóng góp kinh tế của những người trẻ tuổi không may mắc các bệnh mãn tính sớm do chế độ dinh dưỡng thiếu lành mạnh.
Đề xuất áp thuế tiêu thụ đặc biệt: Giải pháp cấp bách và những tranh luận không ngừng
Trước thực trạng đáng báo động này, việc áp dụng các biện pháp can thiệp chính sách mạnh mẽ để hạn chế tiêu thụ đồ uống có đường trở nên vô cùng cấp thiết. Một trong những giải pháp được nhiều quốc gia trên thế giới áp dụng và được WHO khuyến nghị là áp thuế tiêu thụ đặc biệt đối với các loại đồ uống này. Tiến sĩ Angela Pratt cho rằng, hiện nay là thời điểm rất phù hợp để Việt Nam cân nhắc và triển khai chính sách này. Bà nhấn mạnh, nếu không có những hành động can thiệp kịp thời, xu hướng tiêu thụ đồ uống có đường sẽ còn tiếp tục gia tăng, kéo theo những ảnh hưởng tiêu cực không chỉ đến sức khỏe của trẻ em, thanh thiếu niên, người lớn mà còn tác động đến sự phát triển của gia đình, xã hội và nền kinh tế nói chung.
Về những lo ngại rằng việc áp thuế có thể gây tổn thất kinh tế cho ngành công nghiệp đồ uống, Tiến sĩ Pratt dẫn chứng bằng kinh nghiệm từ các quốc gia khác cho thấy điều này không hoàn toàn đúng. Trên thực tế, khi giá đồ uống có đường tăng do thuế, người tiêu dùng có xu hướng chuyển sang lựa chọn các loại đồ uống khác, tốt cho sức khỏe hơn. Đồng thời, các nhà sản xuất cũng sẽ có động lực để cải tiến sản phẩm, giảm hàm lượng đường để đáp ứng nhu cầu mới của thị trường và tránh gánh nặng thuế. Vì vậy, WHO kêu gọi các nhà hoạch định chính sách tại Việt Nam cần đưa ra quyết định hành động ngay từ bây giờ.
Tiếng nói từ nghị trường và những băn khoăn về phạm vi áp thuế chính xác
Đề xuất áp thuế tiêu thụ đặc biệt đối với đồ uống có đường cũng đã được đưa ra thảo luận tại nghị trường Quốc hội. Trong phiên thảo luận ngày 9 tháng 5 năm 2025 về dự án Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi), nhiều đại biểu Quốc hội đã bày tỏ sự đồng tình rằng việc sử dụng đồ uống có đường tại Việt Nam đang tăng mạnh và về lâu dài sẽ tạo ra gánh nặng lớn về y tế cho quốc gia. Tuy nhiên, cũng có những ý kiến băn khoăn về cách thức và phạm vi áp dụng chính sách này.
Có đại biểu bày tỏ lo ngại rằng nếu chỉ đánh thuế vào một số loại nước giải khát có đường cụ thể, người tiêu dùng có thể sẽ chuyển sang sử dụng các loại nước uống khác có hàm lượng đường tương đương nhưng lại không thuộc đối tượng chịu thuế, ví dụ như trà sữa, cà phê pha sẵn bán trên thị trường, hay các loại nước ép tự làm bán ngoài đường phố. Những loại đồ uống này hiện rất khó kiểm soát cả về chất lượng vệ sinh an toàn thực phẩm lẫn hàm lượng đường thực tế, có thể khiến mục tiêu giảm tiêu thụ đường tổng thể không đạt được như kỳ vọng.
Quyết tâm của cơ quan quản lý và tham khảo kinh nghiệm quốc tế sâu rộng
Giải trình thêm về quy định này tại nghị trường, Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng cho biết trong quá trình xây dựng dự án luật, cơ quan soạn thảo đã nhận được nhiều ý kiến đóng góp, trong đó có cả những ý kiến trái chiều về việc áp thuế đối với nước ngọt. Tuy nhiên, Bộ trưởng Thắng chia sẻ quan điểm cá nhân rằng việc đánh thuế nước ngọt lẽ ra phải được thực hiện sớm hơn, không thể để đến khi thế hệ con em chúng ta đối mặt với tình trạng béo phì lan rộng, nhiễm nhiều bệnh tật rồi mới có biện pháp ngăn ngừa. Ông cũng thông tin thêm rằng hiện nay đã có 107 quốc gia trên thế giới áp dụng chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt đối với nước ngọt, trong đó riêng khu vực ASEAN đã có 7 nước thành viên triển khai. Điều này cho thấy việc áp thuế là một xu hướng phổ biến và đã được chứng minh hiệu quả ở nhiều nơi.
Rõ ràng, việc giải quyết vấn nạn lạm dụng đồ uống có đường và những hệ lụy của nó đòi hỏi một cách tiếp cận đa chiều và sự chung tay của toàn xã hội. Việc áp thuế tiêu thụ đặc biệt đối với đồ uống có đường có thể là một công cụ chính sách quan trọng, tạo ra rào cản về giá và thúc đẩy sự thay đổi hành vi tiêu dùng cũng như trách nhiệm của nhà sản xuất.
Tuy nhiên, bên cạnh đó, cần có những nỗ lực đồng bộ trong việc tăng cường truyền thông, giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng về tác hại của đường; khuyến khích lối sống năng động, lành mạnh; tạo điều kiện để người dân dễ dàng tiếp cận với các lựa chọn thực phẩm và đồ uống tốt cho sức khỏe hơn; đồng thời siết chặt quản lý chất lượng và nhãn mác đối với tất cả các loại đồ uống trên thị trường. Chỉ khi có sự vào cuộc quyết liệt và phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và người tiêu dùng, chúng ta mới có thể hy vọng đẩy lùi "cơn nghiện" đồ uống có đường, giảm thiểu gánh nặng bệnh tật và xây dựng một tương lai khỏe mạnh hơn cho các thế hệ người Việt Nam.
Bảo An