Ngành nông nghiệp Việt Nam đã chứng kiến không ít lần điệp khúc "trồng - chặt" đầy cay đắng. Cà phê, hồ tiêu, chanh dây... đều từng trải qua giai đoạn tăng trưởng nóng, vượt quy hoạch, rồi rớt giá thê thảm, để lại hậu quả nặng nề cho người nông dân và cả nền kinh tế. Giờ đây, sầu riêng - "Vua trái cây nhiệt đới" - đang trở thành tâm điểm của sự chú ý, với diện tích trồng tăng nhanh chóng, vượt xa quy hoạch, tiềm ẩn nhiều rủi ro.
Những bài học từ quá khứ
Đắk Lắk vùng đất của những cây trồng chủ lực, đã nếm trải không ít "trái đắng" từ việc trồng ồ ạt, chạy theo lợi nhuận trước mắt. Cà phê, hồ tiêu, bơ, chanh leo... đều từng có thời kỳ "hoàng kim", thu hút nông dân đổ xô trồng trọt, bất chấp quy hoạch và cảnh báo. Hậu quả là cung vượt cầu, giá cả lao dốc, người nông dân lao đao, môi trường bị tàn phá.
Câu chuyện tương tự cũng diễn ra ở Gia Lai với chanh dây. Từ một ngành hàng "triệu đô", chanh dây rơi vào cảnh "vỡ trận" khi giá giảm sâu, nông dân điêu đứng. Bài học về việc chạy theo phong trào, thiếu quy hoạch và tầm nhìn dài hạn vẫn còn nóng hổi.
Cơn sốt sầu riêng
Sầu riêng với giá trị kinh tế cao, đặc biệt sau khi được xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc, đang thu hút nông dân. Từ Tây Nguyên đến Đồng bằng sông Cửu Long, đâu đâu cũng thấy người dân phá bỏ cây trồng truyền thống để trồng sầu riêng, bất chấp khuyến cáo về điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu.
Bình Phước là một ví dụ điển hình. Hồ tiêu, cà phê, điều, thậm chí cả cao su - "vàng trắng" một thời - đều bị chặt bỏ để nhường chỗ cho sầu riêng. Người nông dân nuôi giấc mộng đổi đời, nhưng không lường hết những rủi ro phía trước.
Đồng Tháp Mười, vùng đất nhiễm phèn chua, cũng chứng kiến cảnh nông dân đổ xô trồng sầu riêng, bất chấp khuyến cáo của cơ quan chức năng. Hậu quả là cây chết, tiền mất, giấc mộng đổi đời tan vỡ.
Thị trường sầu riêng đang bị thả nổi
Theo Bộ Nông nghiệp và PTNT, diện tích sầu riêng cả nước đã vượt gấp đôi so với quy hoạch, trong khi diện tích được cấp mã số vùng trồng còn rất hạn chế. Thị trường sầu riêng đang bị thả nổi, tình trạng bẻ cọc, tranh giành mua hàng, kiểm soát chất lượng kém diễn ra phổ biến.
Các chuyên gia cảnh báo về nguy cơ cung vượt cầu trong tương lai, khi hàng chục ngàn hecta sầu riêng trồng vội vã hôm nay cho thu hoạch. Thị trường Trung Quốc, dù rộng lớn, cũng không thể là "miền đất hứa" mãi mãi. Sầu riêng nội địa Trung Quốc đang phát triển mạnh mẽ, với công nghệ hiện đại và quy mô lớn, sẽ là đối thủ cạnh tranh đáng gờm.
Tập trung chất lượng, hướng đến bền vững
Để tránh "vết xe đổ", ngành sầu riêng cần tập trung vào chất lượng, xây dựng thương hiệu, thay vì chạy theo số lượng. Cần tăng cường đào tạo, tập huấn cho nông dân, nâng cao nhận thức về sản xuất bền vững, tuân thủ quy hoạch và khuyến cáo của cơ quan chức năng.
Cần quản lý chặt chẽ chất lượng mã số vùng trồng, giám sát vùng trồng, xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Đầu tư vào công nghệ chế biến, bảo quản, đa dạng hóa sản phẩm, đặc biệt là sầu riêng đông lạnh, sẽ mở ra nhiều cơ hội xuất khẩu và nâng cao giá trị gia tăng.
Thị trường sầu riêng cần được quản lý tốt hơn, tránh tình trạng thả nổi, đảm bảo công bằng cho cả người sản xuất và người tiêu dùng. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý, doanh nghiệp, hiệp hội và người nông dân để xây dựng ngành sầu riêng phát triển bền vững.
Thái Lan, nước xuất khẩu sầu riêng lớn nhất thế giới, là tấm gương để Việt Nam học hỏi. Khi đối mặt với sự cạnh tranh từ Việt Nam, Thái Lan đã tập trung vào nâng cao chất lượng, chống hái trái non, tăng hàm lượng chất khô, chứ không chạy theo số lượng.
Việt Nam cần học hỏi kinh nghiệm của Thái Lan, đầu tư vào những giống sầu riêng mới, ngon, hợp thị hiếu người tiêu dùng, canh tác bài bản, ứng dụng công nghệ hiện đại, hướng tới sản phẩm chất lượng cao, có thương hiệu, cạnh tranh được trên thị trường quốc tế.
Sầu riêng có tiềm năng trở thành "trái vàng" của nông nghiệp Việt Nam, nhưng cần được phát triển một cách bền vững, tránh đi vào "vết xe đổ" của những cây trồng khác. Bài học từ quá khứ vẫn còn đó, nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của quy hoạch, chất lượng, tầm nhìn dài hạn và sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan.
Chỉ có như vậy, "Vua trái cây" mới thực sự mang lại lợi ích bền vững cho người nông dân, doanh nghiệp và cả nền kinh tế, góp phần xây dựng một ngành nông nghiệp Việt Nam hiện đại, hiệu quả và phát triển bền vững.
Bảo An