Giữ hồn trà Việt bằng sở hữu trí tuệ: Bài học từ vùng chè Tân Cương

Trong kho tàng văn hóa trà Việt Nam, vùng chè Tân Cương (Thái Nguyên) nổi bật như một viên ngọc quý, nơi hội tụ đầy đủ yếu tố về khí hậu, thổ nhưỡng và bàn tay cần mẫn của con người để tạo nên danh trà “đệ nhất”. Thế nhưng, trong thời đại hội nhập sâu rộng, giữ gìn hồn trà Tân Cương không chỉ là câu chuyện của kỹ thuật trồng và chế biến, mà còn là bài toán về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, mà cụ thể là chỉ dẫn địa lý – một công cụ pháp lý ngày càng trở nên thiết yếu.

Năm 2007 ghi dấu một cột mốc quan trọng khi Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) chính thức cấp giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý (CDĐL) “Tân Cương” cho sản phẩm chè của vùng này. Không chỉ đơn thuần là việc xác lập tên tuổi một địa danh, CDĐL còn đóng vai trò như một sự bảo chứng về nguồn gốc và chất lượng, tạo niềm tin nơi thị trường. Trong bối cảnh chè Tân Cương bị làm giả, làm nhái tràn lan khiến người tiêu dùng hoang mang và các nhà sản xuất chân chính chịu thiệt hại nặng nề, CDĐL trở thành “lá chắn” pháp lý quan trọng, giúp phân định rạch ròi giữa sản phẩm thật và hàng hóa trôi nổi kém chất lượng.

Thực tế đã chứng minh hiệu quả rõ rệt của việc áp dụng CDĐL vào phát triển vùng trà. Chỉ riêng sản lượng chè búp tươi của Tân Cương đã đạt hơn 22.300 tấn/năm, tổng giá trị vượt ngưỡng 1.000 tỷ đồng – tăng gần 10% so với năm 2021. Nhờ danh tiếng gắn với chỉ dẫn địa lý, giá trị kinh tế của từng loại trà cũng được nâng tầm đáng kể. Những sản phẩm cao cấp như chè tôm nõn đặc sản hay chè đinh có thể đạt mức giá từ vài trăm nghìn đến vài triệu đồng mỗi kilôgam, mang lại thu nhập hàng trăm triệu đồng mỗi năm cho nhiều hộ dân. Điều này không chỉ chứng tỏ CDĐL là "con dấu vàng" định danh chất lượng, mà còn là động lực thúc đẩy người dân đầu tư vào canh tác sạch, chế biến tinh và giữ gìn truyền thống.

Tuy nhiên, giá trị của CDĐL không chỉ dừng lại ở lợi ích kinh tế. Nó còn là chìa khóa giữ gìn di sản văn hóa. Tại Tân Cương, lễ hội “Hương sắc Trà xuân” được tổ chức thường niên nhằm tôn vinh nghệ thuật uống trà, nghề làm trà và lan tỏa niềm tự hào về danh trà địa phương. Những hoạt động này giúp cộng đồng hiểu rõ hơn về ý nghĩa văn hóa của trà, đồng thời quảng bá hình ảnh vùng đất chè với bạn bè quốc tế một chiến lược phát triển bền vững gắn liền với bản sắc.

Góp phần quan trọng trong việc hiện thực hóa giá trị CDĐL là các hợp tác xã (HTX) hoạt động tại vùng chè. Điển hình như HTX Chè Hảo Đạt nơi không chỉ giữ vững chất lượng trà truyền thống, mà còn tiên phong ứng dụng công nghệ, truy xuất nguồn gốc và bảo vệ thương hiệu trước các hành vi xâm phạm. HTX này hiện cũng là trụ sở của Hội Chỉ dẫn địa lý “Tân Cương” tổ chức xã hội - nghề nghiệp quy tụ các đơn vị sản xuất cùng mục tiêu gìn giữ danh tiếng trà quê hương. Tương tự, HTX Nông nghiệp và Dịch vụ Bắc Thái hay HTX Trà và Du lịch Cộng đồng Tiến Yên đều đang nỗ lực xây dựng chuỗi giá trị trà từ nông trại đến bàn trà, đồng thời kết hợp phát triển du lịch trải nghiệm để quảng bá sâu rộng hình ảnh chè Tân Cương đến công chúng trong và ngoài nước.

Song hành cùng nỗ lực của người dân và doanh nghiệp là vai trò hỗ trợ tích cực từ chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng. Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thái Nguyên đã chủ trì hội nghị giới thiệu hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm, thúc đẩy nhận diện thương hiệu và đào tạo kỹ năng thực thi quyền sở hữu trí tuệ cho các tổ chức, cá nhân trong vùng. Tuy nhiên, trong thực tế, công cuộc bảo vệ CDĐL vẫn còn gặp nhiều thách thức.

Một trong những vấn đề nổi cộm là tình trạng làm giả, làm nhái sản phẩm gắn mác "Tân Cương" tại các địa phương ngoài vùng chỉ dẫn. Những sản phẩm này không chỉ kém chất lượng, gây ảnh hưởng đến sức khỏe người tiêu dùng mà còn đánh thẳng vào uy tín thương hiệu của Tân Cương. Dù các cơ quan chức năng đã tăng cường kiểm tra, phối hợp xử lý và tuyên truyền, nhưng vì lĩnh vực quyền sở hữu trí tuệ còn tương đối mới mẻ, việc thực thi các quy định pháp lý vẫn còn nhiều bất cập. Các vụ xâm phạm CDĐL phần lớn chỉ dừng lại ở mức nhắc nhở, hướng dẫn chứ chưa đủ sức răn đe, khiến việc bảo vệ thương hiệu còn thiếu hiệu quả.

Từ câu chuyện thực tế của Tân Cương, có thể rút ra bài học chiến lược mang tính quốc gia: quyền sở hữu trí tuệ không chỉ là "công cụ kỹ thuật", mà là nền tảng để phát triển nông sản Việt theo hướng chuyên nghiệp, bền vững và hội nhập. Việc trao quyền sử dụng CDĐL cần đi kèm quy trình giám sát chặt chẽ, chế tài xử phạt đủ mạnh và đặc biệt là nâng cao ý thức của cả người sản xuất lẫn người tiêu dùng trong việc tôn trọng, bảo vệ giá trị thật. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp cần chủ động truy xuất nguồn gốc, kiểm tra chất lượng và minh bạch thông tin để đảm bảo uy tín thương hiệu.

Trong dòng chảy phát triển, không thể chỉ dựa vào truyền thống để giữ hồn trà Việt. Cần có sự kết hợp giữa văn hóa và công nghệ, giữa tâm huyết và luật pháp. Chỉ khi mỗi chén trà là kết tinh của vùng đất con người pháp lý, thì danh trà Việt mới thực sự vững bền trên thị trường quốc tế.

Giữ hồn trà Việt không chỉ là chuyện của một địa phương như Tân Cương, mà là bài toán chung cho cả nền nông nghiệp và văn hóa nước nhà. Bài học từ vùng chè Tân Cương cho thấy: sở hữu trí tuệ nếu được hiểu đúng, làm đúng và bảo vệ đúng sẽ là “lá chắn” và cũng là “cánh tay đòn” giúp trà Việt không chỉ trụ vững trên thị trường nội địa, mà còn vươn xa, khẳng định bản sắc trong hành trình hội nhập toàn cầu.