Theo báo cáo thị trường năm 2024, matcha thậm chí đã vượt qua nhiều đối thủ để dẫn đầu danh sách những thức uống đáng chú ý nhất. Tuy nhiên, giữa cơn sốt "xanh" đang lan tỏa này, trà Việt Nam, với bề dày lịch sử và văn hóa thưởng trà hàng nghìn năm, vẫn giữ vững một vị thế riêng biệt và đầy tự tin. Sự hiện diện mạnh mẽ của matcha không hề làm lu mờ đi giá trị cốt lõi, hương vị đậm đà đặc trưng và bản sắc văn hóa độc đáo ẩn chứa trong từng lá trà Việt.
Sức hút của matcha: Từ trà đạo Nhật Bản đến xu hướng toàn cầu
Matcha có nguồn gốc sâu xa từ nghi lễ trà đạo trang trọng của Nhật Bản, nơi nó không chỉ là một thức uống mà còn là biểu tượng của sự tinh tế, tĩnh lặng và tập trung. Tuy nhiên, khi vượt ra khỏi biên giới xứ sở hoa anh đào, matcha đã nhanh chóng được biến tấu và ứng dụng linh hoạt trong vô vàn sản phẩm ẩm thực và đồ uống khác nhau. Từ những ly matcha latte béo ngậy, những cốc đá xay mát lạnh đến các loại bánh ngọt, kem, hay thậm chí là nguyên liệu trong các món ăn mặn, matcha đã chứng tỏ khả năng thích ứng đáng kinh ngạc.
Sức hấp dẫn của matcha đến từ sự kết hợp của nhiều yếu tố: hương vị umami đặc trưng pha lẫn chút đắng nhẹ, màu xanh lá cây tươi mát cực kỳ bắt mắt về mặt thị giác, cùng với những tuyên bố về lợi ích sức khỏe như cung cấp chất chống oxy hóa, tăng cường sự tỉnh táo. Tại Việt Nam, "cơn sốt" matcha cũng diễn ra không kém phần sôi động. Các chuỗi cửa hàng đồ uống lớn nhỏ liên tục giới thiệu các sản phẩm mới lấy matcha làm điểm nhấn. Theo khảo sát thị trường F&B năm 2024 do IPOS.vn thực hiện, có đến 29,6% đơn vị kinh doanh lựa chọn matcha là xu hướng đồ uống nổi bật nhất. Điều này còn được thể hiện qua việc người tiêu dùng sẵn sàng chi trả thêm từ 10.000 đến 20.000 đồng để được thưởng thức một ly matcha chất lượng tốt hơn.
Matcha khi vào Việt Nam dường như nghiêng nhiều hơn về khía cạnh "giải khát – giải trí – thẩm mỹ", tập trung vào trải nghiệm tức thời, sự sảng khoái và vẻ ngoài hấp dẫn hơn là việc đi sâu vào thưởng thức giá trị nguyên bản và chiều sâu văn hóa như trong trà đạo Nhật Bản. Điều này phần nào lý giải sự bùng nổ của matcha trong thị trường đại chúng, nhưng cũng cho thấy một khía cạnh khác biệt so với vai trò văn hóa gốc. Trong khi đó, xu hướng trà đậm vị, vốn rất nổi bật trong năm 2023, lại có dấu hiệu chững lại và đi vào giai đoạn bão hòa trong năm 2024.
Vị thế kiên định của trà Việt Nam truyền thống
Bất chấp sự thống trị tạm thời của matcha trên các bảng xếp hạng xu hướng đồ uống đại chúng, giá trị và vị thế của trà Việt Nam truyền thống vẫn không hề bị suy giảm. Theo nhiều chuyên gia, sức ảnh hưởng mạnh mẽ của matcha chủ yếu tác động đến thị trường đồ uống giải khát phổ thông, trong khi những dòng trà truyền thống, trà thủ công được chế biến tỉ mỉ hay những di sản trà cổ thụ lâu đời vẫn âm thầm được cộng đồng những người yêu trà trân trọng và gìn giữ.
Trà Việt không chỉ là một loại nông sản hay một thức uống thông thường; nó là một phần không thể tách rời của văn hóa, lịch sử và đời sống tinh thần người Việt. Từ những vùng chè Shan tuyết cổ thụ hàng trăm năm tuổi trên các đỉnh núi cao Tây Bắc như Hà Giang, Yên Bái, đến những đồi chè xanh mướt ở Thái Nguyên, hay những vườn trà Oolong đặc trưng của cao nguyên Lâm Đồng, mỗi vùng đất lại mang đến những hương vị trà độc đáo, phản ánh sự đa dạng của thổ nhưỡng và kỹ thuật canh tác, chế biến riêng biệt. Văn hóa thưởng trà của người Việt, dù không trang trọng và cầu kỳ như trà đạo Nhật Bản, lại mang đậm nét mộc mạc, gần gũi, gắn liền với những câu chuyện đời thường, những buổi hàn huyên tâm sự.
Chính những giá trị cốt lõi này – hương vị đậm đà, hậu vị sâu lắng, sự đa dạng về chủng loại, cùng với chiều sâu văn hóa và lịch sử – đã tạo nên một vị thế kiên định cho trà Việt, một vị thế không dễ dàng bị lung lay bởi bất kỳ xu hướng đồ uống ngoại nhập nào. Niềm tự hào về một thức uống quốc hồn quốc túy, gắn bó qua bao thế hệ là nền tảng vững chắc cho sự tự tin của trà Việt.
Tiềm năng sản xuất matcha "made in Vietnam" và định hướng chiến lược
Một câu hỏi thú vị được đặt ra là liệu Việt Nam có thể sản xuất matcha chất lượng cao để cạnh tranh hay không.
Việt Nam hoàn toàn có tiềm năng này. Về nguyên tắc, bất kỳ loại trà xanh nào, nếu được canh tác và chế biến đúng kỹ thuật, đều có thể được nghiền thành bột mịn để làm matcha. Điểm mấu chốt tạo nên chất lượng hảo hạng của matcha Nhật Bản (như từ các vùng Uji, Nishio, Shizuoka) nằm ở việc sử dụng lá trà Tencha. Đây là những lá trà được che nắng đặc biệt trong khoảng 20-30 ngày cuối cùng trước khi thu hoạch. Quá trình che nắng này giúp lá trà tăng cường tích lũy chlorophyll (diệp lục) tạo màu xanh đậm, tăng hàm lượng L-theanine mang lại vị ngọt umami thư giãn, đồng thời giảm lượng tannin (chất gây vị chát). Kết quả là bột matcha có màu sắc rực rỡ, hương vị đậm đà, mượt mà và ít chát hơn.
Một số vùng chè của Việt Nam, đặc biệt là các vùng chè cao nguyên như Bảo Lộc (Lâm Đồng) hay các vùng chè Shan tuyết cổ thụ ở Yên Bái, Hà Giang, hoàn toàn có điều kiện thổ nhưỡng và giống chè phù hợp để áp dụng kỹ thuật che tán nhằm sản xuất lá Tencha. Thực tế, những nỗ lực đầu tiên đã được thực hiện và matcha "made in Vietnam" đang dần cải thiện chất lượng, tiệm cận với matcha Nhật Bản ở phân khúc dùng để pha chế đồ uống (như latte, trà sữa) hoặc làm nguyên liệu chế biến thực phẩm.
Tuy nhiên, để đạt đến đẳng cấp matcha dùng để uống trực tiếp theo kiểu truyền thống Nhật Bản (usucha – trà loãng, koicha – trà đặc), ngành chè Việt Nam vẫn cần tối ưu hóa hơn nữa các công đoạn kỹ thuật quan trọng như che tán, sấy khô và đặc biệt là công nghệ nghiền bột siêu mịn. Điều này đòi hỏi sự đầu tư đáng kể vào thiết bị hiện đại và chuyển giao công nghệ chuyên sâu. Mặc dù tiềm năng sản xuất matcha là có, nghệ nhân Đào Đức Hiếu vẫn nhấn mạnh rằng, việc tập trung phát huy thế mạnh vốn có của Việt Nam trong việc chế biến các loại trà khô truyền thống (trà xanh, trà đen, trà Oolong, trà Shan tuyết...) vẫn là hướng đi chiến lược và phù hợp nhất ở thời điểm hiện tại.
Thay vì đối đầu trực diện với matcha trong phân khúc đại chúng, trà Việt có thể tạo ra lối đi riêng bằng cách kết hợp tinh hoa truyền thống với sự đổi mới. Một trong những cách đó là phát triển các món đồ uống "lai", kết hợp hương vị trà Việt với phong cách pha chế hiện đại. Ví dụ như tạo ra món latte từ trà Shan tuyết, pha chế cold brew (ủ lạnh) từ trà Oolong, hay thậm chí sử dụng chính bột matcha sản xuất tại Việt Nam để kết hợp với trà sữa hữu cơ, tạo ra những trải nghiệm hương vị vừa quen thuộc vừa mới lạ. Một hướng khác là ứng dụng bột trà Việt (từ Oolong, Shan tuyết) vào ngành công nghiệp thực phẩm, như làm bánh ngọt, kẹo, kem.
Cách làm này vừa giúp giữ được hương vị đậm đà đặc trưng của trà Việt, vừa phù hợp với khẩu vị đa dạng của người tiêu dùng hiện đại. Thị trường đồ uống đóng chai/lon cũng là một mảnh đất màu mỡ. Các doanh nghiệp có thể phát triển các sản phẩm trà lạnh có ga (sparkling tea), trà kết hợp với các loại thảo mộc quen thuộc của Việt Nam như hoa sen, hoa nhài, gừng, hoặc bổ sung thêm các thành phần tốt cho sức khỏe như collagen, vitamin, đáp ứng xu hướng tiêu dùng "healthy" đang lên ngôi. Quan trọng hơn cả sản phẩm là câu chuyện và trải nghiệm. Học hỏi từ cách Nhật Bản xây dựng văn hóa trà đạo xung quanh matcha, Việt Nam có thể làm điều tương tự với các loại trà đặc sản của mình.
Cần xây dựng những câu chuyện hấp dẫn từ quy trình canh tác hữu cơ, nguồn gốc địa lý độc đáo (chỉ dẫn địa lý), đến việc tạo ra các trải nghiệm văn hóa phong phú như tour du lịch vùng chè kết hợp homestay, các buổi workshop hướng dẫn chế biến và thưởng trà đúng cách, hay phát triển các nghi thức thưởng trà mang đậm bản sắc Việt, kết hợp với ẩm thực địa phương.
Thị trường đồ uống hiện nay chứng kiến sự cùng tồn tại thú vị giữa làn sóng matcha hiện đại, thời thượng và giá trị bền vững, trầm lắng của trà Việt Nam truyền thống. Bằng cách trân trọng và phát huy những giá trị cốt lõi – hương vị độc đáo, câu chuyện văn hóa, sự đa dạng vùng miền – đồng thời mạnh dạn đổi mới, kết hợp tinh hoa truyền thống với xu hướng hiện đại một cách khéo léo, ngành trà Việt Nam hoàn toàn có khả năng vươn xa. Tương lai của trà Việt không chỉ dừng lại ở vai trò là một "nguyên liệu xuất khẩu" thô, mà hoàn toàn có thể trở thành một thương hiệu quốc gia mạnh mẽ, có sức hấp dẫn đặc biệt đối với người tiêu dùng trong và ngoài nước, những người đang tìm kiếm những sản phẩm chất lượng, những trải nghiệm độc đáo và những câu chuyện văn hóa đích thực.
Bảo An