Từ những vùng cao nguyên mù sương ở Việt Nam đến các đồn điền trà lâu đời ở Sri Lanka, Kenya hay Trung Quốc, cây trà từng là biểu tượng của sự bền bỉ và thanh lọc. Thế nhưng trong thập kỷ gần đây, lá trà đang phải vật lộn để tồn tại trước những thách thức mang tính toàn cầu. Biến đổi khí hậu và cơn sóng chuyển đổi tiêu dùng đang đặt toàn bộ ngành trà vào một giai đoạn thử lửa nơi khả năng sinh tồn không còn phụ thuộc vào truyền thống, mà là vào năng lực thích ứng.
Dưới áp lực kinh tế và khí hậu, ngành trà buộc chuyển mình đa dạng và sinh thái nếu không muốn bị loại khỏi chuỗi giá trị. Ảnh minh họa
Biến đổi khí hậu không còn là khái niệm xa vời. Với ngành trà, một ngành nông nghiệp nhạy cảm với điều kiện sinh thái những tác động đang diễn ra nhanh và sâu sắc hơn bao giờ hết. Theo World Bank, năng suất trà tại Kenya đã giảm 18% trong ba năm liên tiếp do hạn hán. Tại Sri Lanka, sản lượng trà đen danh tiếng Ceylon giảm 20% chỉ trong một năm. Những vùng từng là "thủ phủ" trà thế giới giờ đây phải đối mặt với khô hạn, nhiệt độ tăng, xói mòn đất và dịch bệnh cây trồng lan nhanh do thời tiết thất thường.
Cây trà vốn cần môi trường mát mẻ, độ cao lý tưởng và mưa đều. Nhưng khi những yếu tố này biến mất, toàn bộ hệ sinh thái trà lung lay. Không chỉ mất mùa, chất lượng trà cũng sụt giảm do biến đổi cấu trúc hương vị, làm giảm giá trị thương mại và ảnh hưởng đến danh tiếng hàng thập kỷ gây dựng.
Khi chi phí tăng nhưng lợi nhuận không theo kịp
Bên cạnh biến đổi khí hậu, ngành trà còn đang chịu sức ép lớn từ thị trường. Chi phí sản xuất đặc biệt là phân bón và năng lượng tăng mạnh do hậu quả từ cuộc chiến Nga–Ukraine và đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong khi đó, giá bán trà nguyên liệu trên thị trường quốc tế gần như dậm chân tại chỗ. Một nghịch lý: chi phí tăng, sản lượng giảm, nhưng lợi nhuận không cải thiện khiến hàng triệu nông dân lâm vào tình cảnh “làm nhiều lỗ nhiều”.
Theo khảo sát của World Tea News (2025), hơn 20% doanh nghiệp trong ngành trà đánh giá "thuế quan và chi phí đầu vào" là rào cản tăng trưởng lớn nhất. Hơn 60% nông dân không thể tái đầu tư vào sản xuất vì lợi nhuận quá mỏng. Với những người sống chủ yếu nhờ trà, đây không chỉ là vấn đề kinh tế mà là sự sống còn.
Trà truyền thống trong một thế giới mới
Tuy nhiên, trong nguy vẫn có cơ. Một làn sóng chuyển đổi mạnh mẽ đang định hình lại ngành trà toàn cầu. Từ một sản phẩm nông nghiệp thô, trà đang trở thành biểu tượng của lối sống lành mạnh, của trải nghiệm cá nhân và sự kết nối văn hóa.
Sự dịch chuyển trong hành vi tiêu dùng đặc biệt ở các nước phát triển đã mở ra không gian mới cho trà thảo dược, trà hữu cơ, trà matcha, oolong, và cả các sản phẩm kết hợp chức năng như trà detox, trà làm đẹp da, trà giảm căng thẳng... Matcha đang trở thành "siêu sao toàn cầu", không chỉ vì màu xanh đặc trưng mà còn bởi khả năng chống oxy hóa và phù hợp với chế độ ăn uống hiện đại như keto hay plant-based.
Trà giờ không còn chỉ là “uống” mà là “trải nghiệm”. Những mô hình như tea flight (nếm trà theo set), trà chiều kết hợp workshop thiền, hoặc bán trà theo subscription hàng tháng đang giúp các thương hiệu xây dựng cộng đồng và tăng giá trị sản phẩm. Người tiêu dùng không chỉ mua trà, họ mua cả câu chuyện đằng sau: vùng đất trồng, người làm trà, phương pháp canh tác và đóng gói bền vững.
Cuộc đua công nghệ và chuyển đổi sinh thái
Để không bị loại khỏi cuộc chơi, ngành trà buộc phải chuyển đổi từ gốc rễ. Canh tác truyền thống đang được thay thế dần bởi mô hình sinh thái tái tạo (regenerative agriculture), trong đó cây trà được trồng xen với cây bóng mát, hoa, thảo dược để phục hồi đất, giảm sâu bệnh mà không cần thuốc hóa học.
Các chứng nhận như Fairtrade, Rainforest Alliance, hoặc Organic EU/USDA không còn là lợi thế, mà là điều kiện tối thiểu để xuất khẩu vào các thị trường lớn. Tại Việt Nam, những doanh nghiệp như Thế Hệ Mới, Shanam, hoặc Kia Tang đã áp dụng mô hình nông trại sinh thái kết hợp công nghệ cao, từ AI phát hiện sâu bệnh sớm đến IoT kiểm soát độ ẩm đất, giúp tiết kiệm 30–40% chi phí và tăng giá trị sản phẩm lên gấp 2 đến 3 lần so với trà thô.
Tại Nhật, nhiều công ty nhỏ như Mafia Matcha (Australia) hay OMMA (Ireland) đang dẫn đầu phân khúc matcha cao cấp bằng mô hình “từ nông trại đến người tiêu dùng” (DTC – direct to consumer). Họ minh bạch quy trình, kể câu chuyện về nông dân, cam kết giá mua ổn định, và thiết kế bao bì sáng tạo, tạo nên một sản phẩm vừa có giá trị cảm xúc, vừa có tiềm năng xuất khẩu.
Thị trường mới, kênh phân phối mới
Trong khi các thị trường truyền thống như Mỹ, Nhật, Trung Quốc đang cạnh tranh khốc liệt, thì châu Phi, Trung Đông và Mỹ Latinh lại nổi lên như điểm đến mới cho trà cao cấp. Những quốc gia như UAE, Saudi Arabia hay Nigeria có tầng lớp trung lưu trẻ và thị hiếu cao, đặc biệt quan tâm đến sức khỏe và sản phẩm gắn với nguồn gốc thiên nhiên.
Thương mại điện tử cũng đang trở thành bệ phóng cho các thương hiệu trà độc lập. Trên Amazon, Shopee, Tiki hay các nền tảng chuyên biệt, trà thảo mộc Việt Nam đã xuất hiện với bao bì bắt mắt, ngôn ngữ thương hiệu rõ ràng và câu chuyện vùng miền hấp dẫn. Các nền tảng như TikTok Shop, Instagram Reels giúp trà truyền thống có cơ hội “viral” và tiếp cận thế hệ Gen Z một nhóm khách hàng đang định hình lại toàn bộ ngành thực phẩm và đồ uống.
Cơ hội cho Việt Nam: Từ trà thô đến ngành kinh tế tri thức
Việt Nam hiện nằm trong top 7 quốc gia sản xuất trà lớn nhất thế giới. Thế nhưng, hơn 90% sản lượng vẫn là trà nguyên liệu xuất khẩu với giá rẻ. Đây là bài toán mà ngành trà Việt cần giải nhanh không phải chỉ để sống sót mà để dẫn đầu.
Cơ hội đang hiện rõ: Chúng ta sở hữu trà cổ thụ Shan tuyết độc bản, điều kiện khí hậu đa dạng, lịch sử trà lâu đời và hệ sinh thái nông dân rộng lớn. Nếu có chiến lược đầu tư đúng từ canh tác sinh thái, chế biến sâu, thương hiệu địa phương, đến chuyển đổi số trà Việt hoàn toàn có thể trở thành “ngành kinh tế tri thức”, nơi mỗi lá trà không chỉ mang lại thu nhập mà còn là sản phẩm văn hóa và sáng tạo.
Viện Khoa học Nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc (NOMAFSI) từng chứng minh rằng, với giống trà tốt và kỹ thuật chế biến phù hợp, năng suất có thể tăng gần gấp đôi, còn giá trị thu về gấp 3 đến 4 lần. Vấn đề chỉ còn là cơ chế và quyết tâm.
Ngành trà toàn cầu đang ở ngưỡng chuyển mình quan trọng. Biến đổi khí hậu không chỉ là thách thức mà còn là động lực thúc đẩy cải tổ sâu rộng. Những vùng sản xuất biết đổi mới kịp thờ từ công nghệ, thương hiệu đến canh tác bền vững sẽ vươn lên dẫn đầu. Với Việt Nam, đây là cơ hội vàng để thoát khỏi vai trò xuất khẩu trà thô giá rẻ và tái định vị lá trà như biểu tượng của văn hóa, sức khỏe và kinh tế xanh. Chỉ cần một thế hệ dám kể câu chuyện mới bằng trà, công nghệ và bản sắc, ngành trà Việt có thể bước vào kỷ nguyên tăng trưởng bền vững chưa từng có.