Trước khi có OCOP, nhiều sản phẩm nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp ở nông thôn Việt Nam thường đối mặt với những thách thức lớn. Sản xuất nhỏ lẻ, manh mún, chất lượng chưa đồng đều, thiếu liên kết thị trường và đặc biệt là sự thiếu vắng của thương hiệu đã khiến giá trị gia tăng của các sản phẩm này còn thấp, thu nhập của người dân bấp bênh. Lực lượng lao động trẻ có xu hướng rời bỏ nông thôn, kéo theo nguy cơ mai một những giá trị truyền thống và sự trì trệ trong phát triển kinh tế địa phương.
OCOP – Đòn bẩy phát triển kinh tế nông thôn.
Trong bối cảnh đó, sự ra đời của OCOP như một luồng gió mới, thổi bùng ngọn lửa sáng tạo và tinh thần khởi nghiệp trong cộng đồng nông thôn. Chương trình không đơn thuần là một cuộc thi hay một danh hiệu, mà là một quá trình toàn diện, từ việc chuẩn hóa quy trình sản xuất, nâng cao chất lượng sản phẩm, xây dựng thương hiệu, đến việc kết nối thị trường và phát triển các kênh phân phối hiệu quả. OCOP đã trao cho người nông dân, các hợp tác xã, doanh nghiệp nhỏ và vừa ở nông thôn một "vũ khí" lợi hại để tự tin bước vào thị trường, cạnh tranh một cách sòng phẳng và khẳng định giá trị của sản phẩm "made in Vietnam".
Trọng tâm của OCOP là phát huy tiềm năng, lợi thế của từng địa phương để phát triển các sản phẩm truyền thống và đặc sản vùng miền. Thông qua việc nâng cao chất lượng, mẫu mã và tạo thương hiệu cho các sản phẩm này, OCOP góp phần gia tăng giá trị hàng hóa nông sản, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng tăng tỷ trọng ngành công nghiệp chế biến và dịch vụ.
Các sản phẩm OCOP được phân thành 6 nhóm chính:
- Thực phẩm (gạo, ngũ cốc, rau củ quả, đồ uống...)
- Đồ uống (rượu, nước giải khát...)
- Thảo dược (các sản phẩm từ dược liệu)
- Vải và may mặc (sản phẩm thủ công từ sợi, vải)
- Lưu niệm - nội thất - trang trí (đồ thủ công mỹ nghệ)
- Dịch vụ du lịch nông thôn và bán hàng
Mỗi sản phẩm OCOP đều được đánh giá, phân hạng từ 1-5 sao dựa trên các tiêu chí nghiêm ngặt về chất lượng, khả năng sản xuất, mẫu mã, tính bền vững và các yếu tố thị trường.
OCOP đã tạo động lực mạnh mẽ cho sự phát triển của các hợp tác xã, doanh nghiệp vừa và nhỏ, hộ sản xuất tại khu vực nông thôn. Chương trình khuyến khích tinh thần khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo trong cộng đồng nông dân, giúp họ từng bước chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ sang mô hình kinh doanh có quy mô, được tổ chức bài bản và chuyên nghiệp hơn.
Một trong những thành công nổi bật của OCOP là việc nâng cao giá trị các sản phẩm nông nghiệp. Thông qua quy trình phát triển sản phẩm OCOP, các đặc sản địa phương được cải tiến về chất lượng, mẫu mã, bao bì và câu chuyện thương hiệu, từ đó tăng giá trị thị trường đáng kể.
Ví dụ điển hình như các sản phẩm chè Thái Nguyên, gạo Hải Hậu (Nam Định), bưởi Phúc Trạch (Hà Tĩnh) hay mật ong bạc hà Mèo Vạc (Hà Giang) sau khi tham gia OCOP đã có mức tăng giá từ 30-50% so với trước đây. Nhiều sản phẩm đã vươn ra thị trường quốc tế, được người tiêu dùng các nước đánh giá cao.
Bên cạnh đó, OCOP đã góp phần thúc đẩy hình thành các chuỗi giá trị nông sản hoàn chỉnh, từ sản xuất, chế biến đến tiêu thụ. Các chủ thể OCOP được khuyến khích xây dựng mối liên kết bền vững với nông dân sản xuất nguyên liệu, đảm bảo vùng nguyên liệu ổn định và có thể truy xuất nguồn gốc.
Tại tỉnh Bến Tre, mô hình liên kết trong sản xuất và tiêu thụ các sản phẩm từ dừa đã giúp gần 10.000 hộ nông dân có thu nhập ổn định từ 150-200 triệu đồng/ha/năm, cao gấp 3-4 lần so với trồng dừa truyền thống.
Một tác động tích cực khác của OCOP là việc thúc đẩy phát triển du lịch nông thôn, du lịch trải nghiệm gắn với các sản phẩm đặc trưng địa phương. Nhiều vùng nông thôn đã xây dựng thành công các điểm du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng kết hợp với trải nghiệm quá trình sản xuất và thưởng thức các sản phẩm OCOP.
Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, chương trình OCOP vẫn đối mặt với không ít thách thức cần được giải quyết để phát huy tối đa hiệu quả.
Một thách thức lớn là năng lực hạn chế của nhiều chủ thể OCOP, đặc biệt là các hộ sản xuất nhỏ và hợp tác xã. Nhiều đơn vị còn thiếu kiến thức, kỹ năng về quản trị doanh nghiệp, phát triển thị trường, xây dựng thương hiệu và ứng dụng công nghệ.
Để khắc phục, các địa phương cần tăng cường tổ chức đào tạo, tập huấn chuyên sâu cho các chủ thể OCOP. Cần đặc biệt chú trọng đào tạo nguồn nhân lực trẻ, có trình độ cho các vùng nông thôn, tạo động lực cho họ tham gia phát triển kinh tế địa phương thay vì di cư ra thành phố.
Dù chất lượng sản phẩm OCOP ngày càng được cải thiện, nhưng nhiều sản phẩm vẫn gặp khó khăn trong tiếp cận thị trường, đặc biệt là các kênh phân phối hiện đại và thị trường xuất khẩu.
Các chuyên gia kinh tế cho rằng, giải pháp cho vấn đề này cần tập trung vào việc xây dựng hệ thống điểm giới thiệu và bán sản phẩm OCOP trên toàn quốc, kết nối với các hệ thống siêu thị, trung tâm thương mại. Đồng thời, cần đẩy mạnh ứng dụng thương mại điện tử, xây dựng các sàn giao dịch trực tuyến chuyên biệt cho sản phẩm OCOP.
Các địa phương cần khuyến khích phát triển sản xuất theo hướng hữu cơ, tuần hoàn và thân thiện với môi trường. Việc áp dụng các tiêu chuẩn sản xuất quốc tế như VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ... cần được thúc đẩy mạnh mẽ hơn để đảm bảo chất lượng sản phẩm và tính bền vững của ngành.
Chuyển đổi số là xu hướng tất yếu để nâng cao hiệu quả chương trình OCOP. Các công nghệ như truy xuất nguồn gốc điện tử, thương mại điện tử, marketing số cần được áp dụng rộng rãi trong phát triển và quảng bá sản phẩm OCOP.
Việc xây dựng cơ sở dữ liệu số về sản phẩm OCOP toàn quốc sẽ giúp quản lý, giám sát và đánh giá hiệu quả chương trình tốt hơn, đồng thời tạo điều kiện cho người tiêu dùng tiếp cận thông tin sản phẩm dễ dàng hơn.
Du lịch nông thôn, du lịch sinh thái là hướng đi tiềm năng để nâng cao giá trị các sản phẩm OCOP. Việc xây dựng các tour du lịch kết hợp tham quan, trải nghiệm quy trình sản xuất và thưởng thức sản phẩm OCOP sẽ tạo ra nguồn thu nhập kép cho cộng đồng địa phương.
Với sự quan tâm đầu tư của Nhà nước, sự vào cuộc tích cực của các địa phương và đặc biệt là tinh thần đổi mới, sáng tạo của cộng đồng doanh nghiệp và người dân, OCOP hứa hẹn sẽ tiếp tục là động lực quan trọng, đưa nông thôn Việt Nam phát triển theo hướng văn minh, hiện đại và bền vững.
Thành công của OCOP không chỉ đo bằng số lượng sản phẩm được công nhận hay doanh thu tạo ra, mà còn ở những giá trị bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường mà chương trình mang lại cho cộng đồng nông thôn. Đó chính là tiền đề vững chắc để xây dựng một nền nông nghiệp thịnh vượng, nông dân giàu có và nông thôn văn minh - mục tiêu lớn trong chiến lược phát triển nông nghiệp và nông thôn của Việt Nam.
Hoàng Nguyễn