Giữa núi rừng xanh thẳm của Quan Sơn, Quan Hóa (Thanh Hóa), nơi những bản làng người Thái yên bình nằm dọc theo triền đồi và bờ suối, có một thứ thức uống từ bao đời đã gắn bó sâu đậm với đời sống và tâm thức cư dân nơi đây đó chính là chè Tán Ma. Không chỉ là một loại trà, Tán Ma là biểu tượng của lòng hiếu khách, của văn hóa bản địa và nay đang trở thành niềm hy vọng mới trong phát triển kinh tế nông thôn.
Chè Tán Ma được đồng bào Thái ở huyện Quan Sơn và Quan Hóa trồng nhiều.
Trong tiếng Thái, “Tán Ma” có nghĩa là “khách quý đến”. Tên gọi này không chỉ gợi lên hình ảnh ấm cúng bên chén trà đón khách mà còn phản ánh rõ nét vai trò của loại chè này trong đời sống cộng đồng: một thứ quà tặng thiên nhiên dùng để thể hiện lòng trọng thị với người phương xa. Ở Quan Sơn hay Quan Hóa, mỗi khi có khách tới nhà, chủ nhà người Thái sẽ không thể thiếu ấm chè Tán Ma thơm ngát trên mâm tiếp đãi.
Điều đặc biệt khiến chè Tán Ma nổi bật giữa vô vàn loại trà trên thị trường chính là hương vị thuần khiết và cách chế biến đậm chất bản địa. Búp chè được hái khi còn tươi non, sau đó để héo tự nhiên hoặc phơi nắng trong khoảng 30 phút, rồi được vò bằng tay. Người dân nơi đây vẫn giữ nếp ủ chè bằng lá ráy rừng loại lá có khả năng hút bớt chất nhựa chát, giúp làm dịu vị chè và tạo nên hương thơm nhẹ nhàng, khó lẫn. Sau đó, chè tiếp tục được phơi khô dưới nắng tự nhiên để bảo toàn trọn vẹn tinh chất.
Từ bao đời nay người Thái ở huyện Quan Sơn, Quan Hóa tỉnh Thanh Hóa đã sử dụng chè Tán Ma làm nước uống và tiếp khách quý đến chơi nhà.
Thành phẩm là những búp chè khô có màu nâu sẫm, khi pha cho ra nước đỏ vàng sóng sánh, vị chát ngọt dễ chịu, hậu ngọt sâu và gần như không có vị đắng. Nhiều người sành trà đánh giá, chè Tán Ma không chỉ dễ uống mà còn rất tốt cho sức khỏe đặc biệt trong việc hỗ trợ tim mạch, tiêu hóa và thanh lọc cơ thể. Chính bởi hương vị độc đáo cùng lợi ích sức khỏe, thứ trà tưởng như chỉ dùng trong gia đình nay đã vươn mình trở thành sản phẩm đặc sản có giá trị kinh tế cao.
Trong những năm gần đây, chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP) như một làn gió mới đã thổi luồng sinh khí vào vùng chè Tán Ma. Trước đây, khi còn sản xuất manh mún, tự phát, nhiều diện tích chè bị bỏ hoang, sản phẩm làm ra chủ yếu phục vụ gia đình. Nay, nhờ được tập huấn, hỗ trợ kỹ thuật và liên kết tiêu thụ, bà con tại xã Trung Xuân và nhiều xã khác như Tam Thanh, Sơn Thủy, Trung Thượng đã đồng lòng hồi sinh lại vùng chè truyền thống. Hơn 100 ha chè Tán Ma đang xanh mướt trở lại các sườn đồi, mang theo kỳ vọng lớn.
Một ví dụ tiêu biểu là nhóm hộ chế biến tại bản Phụn (xã Trung Xuân), nơi mỗi tháng cung cấp ra thị trường khoảng 80 – 100kg chè khô, với giá bán ổn định 200.000 đồng/kg. Nhờ sản phẩm được chuẩn hóa, đóng gói bài bản và ngày càng được người tiêu dùng đón nhận, nhiều hộ dân đã có thu nhập ổn định, mở rộng diện tích trồng chè và đầu tư vào chế biến. Từ một sản phẩm tưởng chừng mai một, chè Tán Ma đang dần khẳng định vị thế trên thị trường nông sản đặc sản.
Tuy nhiên, để chè Tán Ma thật sự vươn xa, nhiều thách thức vẫn đang chờ đợi: quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ, công nghệ chế biến còn thủ công, thị trường đầu ra chưa rộng mở. Do đó, bên cạnh nỗ lực của bà con, rất cần sự đồng hành sâu sát của chính quyền địa phương, sự kết nối với các doanh nghiệp, nhà phân phối để tạo đà phát triển bền vững.
Chè Tán Ma là minh chứng sống động cho sức sống bền bỉ của văn hóa truyền thống giữa dòng chảy hiện đại. Từ một loại trà gắn với lòng hiếu khách của người Thái, nay Tán Ma đã trở thành biểu tượng của sự hồi sinh kinh tế nông thôn và bảo tồn bản sắc địa phương. Mỗi chén trà được rót ra không chỉ là thức uống mát lành giữa đại ngàn xứ Thanh, mà còn là câu chuyện đầy cảm hứng về một sản vật bản địa đang vươn lên, góp phần làm giàu quê hương.