Giữa đại ngàn Tây Bắc, nơi sương mù lãng đãng phủ lối và rừng già rì rào tiếng gió, những thân chè cổ thụ sừng sững như minh chứng sống cho mạch sinh khí bền bỉ của núi rừng. Lai Châu – vùng đất với địa hình núi cao và khí hậu mát mẻ quanh năm đang nắm giữ một trong những “kho báu” thiên nhiên quý giá bậc nhất: những cây chè cổ thụ có tuổi đời hàng trăm, thậm chí hàng ngàn năm. Không chỉ mang giá trị sinh học và văn hóa, chè cổ Lai Châu còn là lời hứa hẹn về một hướng phát triển kinh tế bền vững cho cộng đồng nơi đây.
Tỉnh Lai Châu có nhiều vùng chè cổ thụ phân bố ở các vùng núi của huyện Phong Thổ, Tam Đường, Tân Uyên.
Những “lão nhân” của đại ngàn
Với hơn 16.500 cây chè cổ thụ tự nhiên, tỉnh Lai Châu hiện là một trong những địa phương có nguồn tài nguyên chè cổ quý giá nhất Việt Nam. Các vùng chè cổ thụ chủ yếu phân bố tại các huyện Phong Thổ, Tam Đường và Tân Uyên – những nơi có độ cao từ 1.400 m trở lên so với mực nước biển, khí hậu mát lạnh và đất đai màu mỡ. Đây là điều kiện lý tưởng để cây chè sinh trưởng một cách tự nhiên và mạnh mẽ nhất.
Tại bản Tả Lèng Lao Chải, xã Tả Lèng, huyện Tam Đường điểm dừng chân trên hành trình khám phá đỉnh Tả Liên Sơn du khách có thể bắt gặp những cây chè cổ to đến mức vài người ôm không xuể, cành lá rậm rạp, phủ đầy rêu mốc và địa y. Dưới tán rừng âm u, hai dòng chè cổ Bạch trà và Hồng trà vẫn âm thầm tồn tại qua bao mùa mưa nắng. Người bản địa xưa kia chỉ coi đây là “chè rừng” uống giải khát, nhưng giờ đây đã biết trân quý và khai thác đúng cách loại tài nguyên đặc biệt này nhờ sự hướng dẫn của cán bộ địa phương.
Dưới tán rừng Phàn Liên San mờ mịt trong sương mù ẩm ướt, những thiếu nữ dân tộc Dao đỏ bắt đầu thu hái búp chè Shan tuyết cổ thụ từ những tia sáng đầu tiên của buổi sáng.
Tại huyện Phong Thổ, vùng chè Shan tuyết cổ thụ lại là biểu tượng sống động cho sự hòa quyện giữa tự nhiên và văn hóa bản địa. Những người Dao đỏ, Mông… ở các xã Mồ Sì San, Hoang Thèn, Pa Vây Sử hay Dào San vẫn ngày ngày dậy sớm, băng rừng hái từng búp chè non trong mù sương sáng sớm. Những cây chè ở đây mang lớp tuyết trắng mỏng trên búp, mùi thơm dịu nhẹ và vị ngọt thanh – đúng như cái tên “Shan tuyết” đầy nên thơ của chúng.
Từ cây chè cổ đến sinh kế bền vững
Không dừng lại ở giá trị văn hóa và sinh học, cây chè cổ thụ còn mở ra một hướng đi đầy triển vọng cho phát triển kinh tế tại địa phương. Huyện Phong Thổ, với hơn 8.000 cây chè Shan tuyết cổ thụ, đang là nơi dẫn đầu trong việc xây dựng thương hiệu trà cổ và thúc đẩy sản phẩm OCOP (mỗi xã một sản phẩm). Những thương hiệu như “Trà cổ Mồ Sì San” hay “Trà cổ thụ Hoang Thèn” đã ra đời, mang đến những dòng sản phẩm như Bạch trà, Hồng trà, Hoàng trà… với giá bán lên tới 2-3 triệu đồng/kg. Không chỉ khẳng định chất lượng, đây còn là minh chứng rõ ràng cho tiềm năng kinh tế mà chè cổ thụ mang lại.
Búp chè shan tuyết được hái từ cây chè cổ thụ hàng trăm năm tuổi.
Tuy nhiên, chè cổ thụ không phải là nguồn tài nguyên có thể khai thác ồ ạt. Theo Chủ tịch UBND xã Mồ Sì San, chè cổ chỉ có thể thu hái trong vòng ba tháng mỗi năm và cần tuân thủ nghiêm ngặt kỹ thuật để bảo vệ cây. Chính vì thế, bà con nơi đây không chỉ dừng lại ở thu hái tự nhiên mà còn bắt đầu nhân giống, mở rộng vùng trồng để tăng cường nguồn nguyên liệu lâu dài, tuy rằng cần thời gian để cây phát triển.
Song song với phát triển sản phẩm, các địa phương như Hoang Thèn đã có bước đi chiến lược khi mở rộng diện tích trồng chè cổ thụ lên 22 ha từ năm 2021, với quyết tâm đưa chè Shan tuyết trở thành cây xóa đói giảm nghèo chủ lực. Đến năm 2025, huyện Phong Thổ đặt mục tiêu phát triển vùng chè cổ thụ lên đến 120 ha – một bước đi mang tính dài hạn và bền vững.
Hướng đi cần chiến lược đồng bộ
Nhận thức được tiềm năng to lớn từ chè cổ, tỉnh Lai Châu đã tích cực triển khai các chính sách bảo tồn và phát triển loại cây quý này. Đầu năm 2025, lãnh đạo UBND tỉnh đã trực tiếp khảo sát vùng chè cổ thụ tại xã Tả Lèng, đề xuất rà soát, kiểm kê lại toàn bộ tài nguyên chè cổ trên địa bàn. Đây là bước chuẩn bị cần thiết cho việc quy hoạch, phát triển vùng chè cổ chuyên canh, đồng thời mở rộng các chương trình hỗ trợ sản xuất, phát triển du lịch cộng đồng gắn với văn hóa trà cổ thụ.
Dẫu đã được công nhận là sản phẩm OCOP, chè cổ thụ Lai Châu vẫn cần nhiều hơn nữa: đường giao thông thuận tiện đến các vùng trồng, chính sách hỗ trợ kỹ thuật, nâng cao nhận thức cộng đồng và quan trọng nhất là xác định người dân địa phương chính là chủ thể trung tâm. Khi người dân hiểu rằng họ không chỉ là người hái chè mà còn là người gìn giữ, người truyền tải giá trị văn hóa và người thụ hưởng từ thành quả kinh tế, cây chè cổ thụ mới thật sự trở thành “vàng xanh” của núi rừng.
Chè cổ thụ ở Lai Châu không chỉ là một loại cây nó là di sản sống. Mỗi gốc chè cổ là một “chứng nhân” cho lịch sử, khí hậu và văn hóa vùng cao. Khai thác hợp lý, phát triển khoa học và bền vững nguồn tài nguyên này chính là cách để biến kho báu tự nhiên thành dòng chảy kinh tế ổn định cho Lai Châu. Trong bối cảnh người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến chất lượng, truy xuất nguồn gốc và giá trị văn hóa của sản phẩm, trà Shan tuyết cổ thụ hoàn toàn có thể vươn xa, trở thành niềm tự hào không chỉ của Lai Châu, mà của cả Việt Nam trên bản đồ trà thế giới.