Bát Xát, một huyện nghèo thuộc diện 30a của tỉnh Lào Cai, từ lâu đã nổi tiếng với giống chè Shan cổ thụ được đồng bào dân tộc thiểu số trồng và gìn giữ qua nhiều thế hệ. Trong những năm gần đây, với giá trị kinh tế ngày càng gia tăng, chè Shan không chỉ giúp người dân nâng cao thu nhập mà còn trở thành một hướng phát triển nông nghiệp bền vững cho vùng cao Bát Xát. Để bảo tồn và phát triển giống chè quý này, địa phương đã triển khai nhiều giải pháp đồng bộ nhằm mở rộng diện tích, nâng cao chất lượng sản phẩm và tạo dựng chuỗi giá trị bền vững.
Chè Shan được đồng bào vùng cao Bát Xát trồng từ nhiều năm nay.
Chè Shan Bát Xát - Sản vật của núi rừng
Hiện nay, các xã vùng cao của huyện Bát Xát có khoảng gần 250ha chè các loại. Trong đó, giống chè Shan là loại có giá trị cao nhất do phù hợp với thổ nhưỡng, khí hậu, nguồn nước và độ cao hàng trăm mét so với mực nước biển. Chính vì vậy, chất lượng chè Shan ở Bát Xát khác biệt so với các vùng khác, mang lại hương vị đậm đà và thơm ngon.
Cây chè Shan được đồng bào các dân tộc thiểu số (DTTS) trồng từ lâu đời, có thể xem là giống chè cổ thụ. Những cây chè cao lớn, muốn thu hái, bà con phải bắc thang trèo lên. Sau khi được thu hái thủ công, chè búp có thể được sao bằng tay theo kinh nghiệm dân gian để giữ hương vị đặc trưng của núi rừng. Hiện nay, giá của chè Shan dao động khoảng 150.000 đồng/kg, mức giá khá cao so với các loại chè khác trên thị trường, thể hiện tiềm năng lớn của sản phẩm này.
Cây chè đang góp phần nâng cao thu nhập cho nông dân vùng cao Bát Xát.
Hợp tác xã - Cầu nối đưa chè Shan ra thị trường
Nhằm đảm bảo đầu ra cho sản phẩm chè Shan, huyện Bát Xát đã phát triển nhiều hợp tác xã chuyên thu mua, chế biến và tiêu thụ chè. Tiêu biểu có Hợp tác xã chè Hướng Tâm (xã Mường Hum) và Hợp tác xã sản xuất và chế biến sản phẩm nông nghiệp A Mú Sung (xã A Mú Sung), những đơn vị này đã đầu tư hệ thống máy móc, nhà xưởng để bao tiêu sản phẩm và chế biến chè chất lượng cao.
Các hợp tác xã cũng hỗ trợ bà con trong khâu trồng trọt, thu hái bằng cách cử cán bộ kỹ thuật về hướng dẫn quy trình canh tác. Trong quá trình mở rộng diện tích chè, bà con phải tuân thủ thiết kế nương đồi, trồng cây che bóng, áp dụng các biện pháp thâm canh, sử dụng phân bón hữu cơ và phân vi sinh để nâng cao chất lượng chè.
Theo ông Trương Văn Hướng, Giám đốc Hợp tác xã chè Hướng Tâm, việc kiểm soát chặt chẽ từ khâu chăm bón, phòng trừ sâu bệnh hại đến thu hái giúp chè búp có chất lượng tốt hơn, nâng hạng sao OCOP cho sản phẩm. Khi sản phẩm chè đạt nhiều sao, việc tiêu thụ sẽ thuận lợi hơn và giá trị kinh tế cũng cao hơn.
Mở rộng vùng trồng và sản xuất hữu cơ
Để tiếp tục bảo tồn và phát triển giống chè Shan quý giá, huyện Bát Xát đang triển khai mở rộng vùng chè nguyên liệu tại các xã vùng cao, đồng thời hướng tới phát triển vùng chè tại Y Tý - khu vực cao nhất huyện với độ cao trên 2.000m so với mực nước biển. Các vùng chè này sẽ được sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP và hướng tới mô hình sản xuất hữu cơ phục vụ các nhà máy, hợp tác xã và cơ sở chế biến.
Chính quyền địa phương cũng tập trung vào việc xây dựng các chuỗi liên kết sản xuất - chế biến - tiêu thụ chè một cách bền vững. Theo ông Sí Trung Kiên, Giám đốc Trung tâm Dịch vụ nông nghiệp huyện Bát Xát, sản xuất nông nghiệp hữu cơ là hướng đi tất yếu phù hợp với chủ trương của Chính phủ về tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng. Việc áp dụng quy trình sản xuất hữu cơ giúp chè Shan Bát Xát nâng cao chất lượng, đáp ứng nhu cầu ngày càng khắt khe của thị trường trong và ngoài nước.
Bên cạnh đó, chính quyền địa phương còn khuyến khích bà con tham gia chuỗi liên kết sản xuất với doanh nghiệp nhằm đảm bảo đầu ra ổn định, nâng cao thu nhập và giảm rủi ro thị trường. Việc hướng dẫn kỹ thuật trồng, chăm sóc và thu hái theo quy trình hữu cơ cũng được thực hiện nhằm đảm bảo sản phẩm đạt tiêu chuẩn cao nhất.
Bảo tồn giống chè Shan cổ thụ
Một trong những giải pháp quan trọng để phát triển bền vững cây chè Shan là bảo tồn giống chè cổ thụ. Đối với những cây chè có tuổi đời trên 10 năm, không sâu bệnh, năng suất cao, hạt sẽ được thu gom, xử lý, gieo ươm để nhân giống. Khi cây giống đạt tiêu chuẩn, sẽ được trồng mở rộng trên các vùng đồi núi thích hợp. Nhà nước hỗ trợ giống gieo ươm và phân bón cho bà con để đảm bảo sự phát triển lâu dài của cây chè Shan.
Với cách làm này, diện tích chè Shan không chỉ được duy trì mà còn mở rộng theo hướng hàng hóa, giúp người dân vùng cao có thu nhập ổn định, đồng thời bảo tồn nguồn gen quý của giống chè Shan cổ thụ, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc thiểu số.
Chè Shan không chỉ là một sản vật đặc trưng của Bát Xát mà còn mang lại giá trị kinh tế cao, góp phần cải thiện đời sống của đồng bào vùng cao. Với định hướng phát triển bền vững, sản xuất theo tiêu chuẩn hữu cơ, mở rộng vùng trồng và bảo tồn giống chè cổ thụ, Bát Xát đang từng bước khẳng định vị thế của chè Shan trên thị trường. Bên cạnh đó, sự tham gia của các hợp tác xã và doanh nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng chuỗi giá trị chè Shan, giúp sản phẩm này vươn xa hơn, mang lại lợi ích thiết thực cho bà con nông dân và nền kinh tế địa phương.