Theo báo cáo của Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới (WWF), mỗi năm Việt Nam thải ra khoảng 3,9 triệu tấn rác thải nhựa, trong đó có khoảng 0,28–0,73 triệu tấn bị xả trực tiếp ra môi trường. Một phần lớn trong số này chảy ra biển, gây ô nhiễm nghiêm trọng đến hệ sinh thái biển. Các loài sinh vật biển bị đe dọa bởi việc nuốt phải hoặc mắc kẹt trong nhựa. Không chỉ môi trường tự nhiên, xã hội cũng chịu ảnh hưởng nặng nề: ô nhiễm nhựa làm suy giảm chất lượng sống, gây tắc nghẽn hệ thống thoát nước tại đô thị, ảnh hưởng đến du lịch và sức khỏe cộng đồng.
Ảnh minh họa
Để đối phó với vấn nạn này, nhiều chiến dịch giảm rác thải nhựa đã được khởi xướng từ các tổ chức phi chính phủ, doanh nghiệp, cộng đồng và các cơ quan nhà nước. Trong đó, chiến dịch "Nói không với nhựa dùng một lần" do Bộ Tài nguyên và Môi trường phối hợp cùng WWF và các tổ chức xã hội phát động, đã tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ. Nhiều siêu thị đã chuyển sang dùng túi giấy hoặc túi tự phân hủy sinh học; các trường học, doanh nghiệp và cá nhân bắt đầu thay đổi hành vi tiêu dùng, chuyển sang dùng bình nước cá nhân, ống hút tre, hộp đựng tái sử dụng.
Tuy nhiên, bên cạnh những thành công đáng ghi nhận, các chiến dịch này vẫn còn đối mặt với nhiều hạn chế. Việc thiếu cơ chế kiểm soát và xử phạt cụ thể khiến nhiều doanh nghiệp vẫn sử dụng túi nylon và hộp xốp như thói quen. Hạ tầng thu gom và tái chế rác thải nhựa ở Việt Nam cũng là một điểm nghẽn lớn. Việc phân loại rác tại nguồn vẫn mang tính phong trào, chưa bền vững, trong khi hệ thống tái chế chủ yếu do các cơ sở nhỏ lẻ thực hiện, thiếu sự giám sát.
Theo TS. Nguyễn Trung Thắng, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Tài nguyên và Môi trường, trong Hội thảo “Tìm giải pháp thay thế cho sản phẩm nhựa dùng một lần” tổ chức ngày 24/7/2020 tại Hà Nội: "Ô nhiễm nhựa trên biển đang là vấn đề nghiêm trọng, ảnh hưởng đến hệ sinh thái và sức khỏe con người. Việt Nam cần các giải pháp đồng bộ, từ chính sách, công nghệ cho đến thay đổi nhận thức cộng đồng." (Phát biểu với phóng viên nangluongsachvietnam.vn)
Đáng chú ý, hiện nay chưa có quy định chặt chẽ buộc các nhà sản xuất phải chịu trách nhiệm mở rộng (EPR – Extended Producer Responsibility) đối với bao bì nhựa sau tiêu dùng, dù đây là một cơ chế đã được áp dụng thành công tại nhiều nước. Một số doanh nghiệp lớn quảng bá rầm rộ các chiến dịch "xanh hóa", tuy nhiên thực tế cho thấy đây có thể chỉ là hình thức “greenwashing” – tô vẽ xanh để cải thiện hình ảnh chứ chưa có cam kết giảm thiểu thực sự. Theo khảo sát của tổ chức CHANGE, chỉ 4 trong số 20 doanh nghiệp hàng tiêu dùng lớn tại Việt Nam công bố dữ liệu minh bạch về lượng nhựa sử dụng.
Trong cuộc chiến chống ô nhiễm nhựa, báo chí không chỉ là người đưa tin – mà là ngọn lửa tiên phong thắp sáng nhận thức và hành động xanh trong cộng đồng. Là cầu nối giữa các chiến dịch môi trường và công chúng, báo chí đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc lan tỏa thông điệp, định hướng tư duy và khơi dậy tinh thần trách nhiệm với môi trường. Những phóng sự điều tra phản ánh hậu quả nặng nề của rác thải nhựa, những câu chuyện truyền cảm hứng về cá nhân và tổ chức tiên phong trong lối sống không nhựa... đã góp phần làm thay đổi cách nhìn của xã hội, biến vấn đề ô nhiễm nhựa từ điều xa vời trở thành mối quan tâm thiết thực hàng ngày.
Nhiều phong trào môi trường trên mạng xã hội như: “Thử thách không nhựa trong 7 ngày” hay “Mang bình đi - nói không với ly nhựa” đều mang dấu ấn của báo chí, từ việc khởi xướng đến lan tỏa mạnh mẽ.
Để giải bài toán ô nhiễm nhựa một cách bền vững, cần sự phối hợp đa chiều giữa chính sách, công nghệ, giáo dục và đặc biệt là truyền thông. Với vai trò là người giám sát, đồng hành và truyền cảm hứng, báo chí chính là lực lượng nòng cốt thúc đẩy xã hội chuyển mình hướng đến một Việt Nam xanh, sạch và phát triển bền vững.
Lê Thị Thảo